Inson taraqqiyoti indeksi

Inson taraqqiyoti indeksi (HDI) – kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi, taʼlim (maktabdagi oʻrtacha tugallangan oʻqish yillari) va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad koʻrsatkichlaridan tashkil topgan statistik indeks boʻlib, u mamlakatlarni inson taraqqiyotining toʻrt darajasiga tasniflash uchun qoʻllaniladi. Umr davomiyligi, taʼlim darajasi va xarid qobiliyati pariteti boʻyicha aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi milliy daromad yuqori boʻlgan sari, mamlakat HDI boʻyicha yuqoriroq ball oladi. Inson taraqqiyoti indeksi pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul-Haq tomonidan ishlab chiqilgan va keyinchalik Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturining (BMTTD) Inson taraqqiyoti boʻyicha hisobot byurosi tomonidan mamlakatlar taraqqiyotini oʻlchash uchun qoʻllanila boshlangan^[1]^[2].

2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida tengsizlikka moslashtirilgan Inson taraqqiyoti indeksi (IHDI) joriy etildi^[3].

Indeks Mahbub ul-Haq tomonidan ishlab chiqilgan va Amartya Senning inson imkoniyatlari haqidagi asarlariga asoslangan inson taraqqiyoti yondashuviga tayanadi. Bu yondashuv koʻpincha odamlarning hayotda „boʻlish“ va „qilish“ qobiliyati nuqtai nazaridan ifoda etiladi. Misol uchun, „boʻlish“ deganda yaxshi ovqatlanish, boshpanaga ega boʻlish, sogʻlom boʻlish; „qilish“ deganda esa ishlash, taʼlim olish, ovoz berish, jamiyat hayotida ishtirok etish tushuniladi. Tanlash erkinligi markaziy oʻrinda turadi – diniy sabablarga koʻra roʻza tutib och yurishni tanlagan odam bilan oziq-ovqat sotib olishga qurbi yetmagani yoki mamlakat ocharchilik holatida boʻlgani uchun och qolgan odam oʻrtasida katta farq bor^[4].

Indeks aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan sof boylik yoki mamlakatdagi tovarlarning nisbiy sifati kabi bir qancha omillarni hisobga olmaydi. Bu holat G7 aʼzolari va boshqa shu kabi eng ilgʻor mamlakatlarning reytingini pasaytiradi^[5].

Kelib chiqishi

Inson taraqqiyoti indeksining kelib chiqishi Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturining (BMTTD) Inson taraqqiyoti boʻyicha hisobot byurosi tomonidan ishlab chiqiladigan yillik Inson taraqqiyoti hisobotlarida keltirilgan. Bular 1990-yilda pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul-Haq tomonidan ishlab chiqilib, joriy etilgan boʻlib, ularning aniq maqsadi „rivojlanish iqtisodiyoti eʼtiborini milliy daromad hisobidan insonlarga yoʻnaltirilgan siyosatga oʻtkazish“ edi. Haq jamoatchilik, olimlar va siyosatchilarni taraqqiyotni nafaqat iqtisodiy yutuqlar, balki inson farovonligining yaxshilanishi orqali ham baholashlari mumkin va zarurligiga ishontirish uchun inson taraqqiyotining sodda va yaxlit koʻrsatkichi kerak, deb hisoblagan^[4].

Oʻlchovlar va hisoblash

Yangi usul (2010-yildan boshlangan)

2010-yil 4-noyabrda chop etilgan (va 2011-yil 10-iyunda yangilangan) 2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida Inson taraqqiyoti indeksi uch oʻlchovni birlashtirgan holda hisoblab chiqilgan^[6]^[7]:

Uzoq va sogʻlom hayot: tugʻilishdan kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi
Taʼlim: Oʻrtacha oʻqish yillari va kutilayotgan oʻqish yillari
Munosib turmush darajasi: aholi jon boshiga YaIM (xalqaro dollarlarda hisoblangan XQP boʻyicha)

2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida BMTTD Inson taraqqiyoti indeksini hisoblashning yangi usulidan foydalanishni boshladi. Unga koʻra quyidagi uchta indeks qoʻllanadi:

1. Kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi indeksi (LEI) $= \frac{LE - 20}{85 - 20}$

Tugʻilishdan kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi 85 yil boʻlsa LEI 1 ga, agar 20 yil boʻlsa 0 ga teng boʻladi.

2. Taʼlim indeksi (EI) $= \frac{MYSI + EYSI}{2}$ ^[8]

2.1 Oʻrtacha oʻqish yillari indeksi (MYSI)

= \frac{MYS}{15}

^[9]

Oʻn besh – bu 2025-yilga moʻljallangan maksimal koʻrsatkich.

2.2 Kutilayotgan oʻqish yillari indeksi (EYSI)

= \frac{EYS}{18}

^[10]

Oʻn sakkiz – koʻp mamlakatlarda magistr darajasiga erishish yoshi.

3. Daromad indeksi (II) $= \frac{\ln (GNIpc) - \ln (100)}{\ln (75, 000) - \ln (100)}$

Aholi jon boshiga YaIM 75,000 dollar boʻlsa II 1, agar 100 dollar boʻlsa 0 ga teng boʻladi.

Natijada, HDI oldingi uchta normallashtirilgan indekslarning geometrik oʻrtacha koʻrsatkichi ekanligi kelib chiqadi:

$HDI = \sqrt[3]{LEI \cdot EI \cdot II} .$

LE: Tugʻilishdan kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi
MYS: Oʻrtacha oʻqish yillari (yaʼni 25 yosh va undan katta yoshdagi shaxsning rasmiy taʼlimda oʻtkazgan yillari)
EYS: Kutilayotgan oʻqish yillari (yaʼni 18 yoshgacha boʻlgan bolalardan kutilayotgan umumiy oʻqish yillari)
GNIpc: Aholi jon boshiga xarid qobiliyati pariteti boʻyicha yalpi milliy daromadAndoza:Break

Eski usul (2010-yilgacha)

Inson taraqqiyoti indeksi 2009-yilgi hisobotida oxirgi marta foydalanilgan uchta oʻlchovni birlashtirgan:

Tugʻilishdan kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi – inson salomatligi va uzoq umr koʻrish indeksi sifatida
Bilim va taʼlim – kattalar savodxonligi darajasi va boshlangʻich, oʻrta hamda oliy oʻquv yurtlariga kirish koeffitsienti sifatida
Xarid qobiliyati pariteti boʻyicha aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning tabiiy logarifmi bilan ifodalangan turmush darajasi

Ushbu metodologiya BMTTD tomonidan 2011-yilgi hisobotgacha qoʻllangan.

Inson taraqqiyoti indeksini belgilovchi formula Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi tomonidan eʼlon qilingan^[11]. Umuman olganda, 0 dan 1 gacha boʻlgan birliksiz indeksga oʻzgaruvchini almashtirish uchun (aytaylik $x$ ni) quyidagi formuladan foydalaniladi:

$x index = \frac{x - a}{b - a}$

bu yerda $a$ va $b$ oʻzgaruvchi $x$ ning mos ravishda erishishi mumkin boʻlgan eng past va eng yuqori qiymatlaridir.

Inson taraqqiyoti indeksi (HDI) quyidagi omillar indekslarining har biri hissa qoʻshgan 1⁄3 nisbat bilan bir xilda oʻlchangan summani ifodalaydi:

Kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi indeksi = $\frac{L E - 25}{85 - 25}$
Taʼlim indeksi = 23×ALI+13×GEI
- Kattalar savodxonligi indeksi (ALI) = $\frac{A L R - 0}{100 - 0}$
- Yalpi qabul qilish indeksi (GEI – maktablarda roʻyxatdan oʻtgan oʻquvchilar) = $\frac{C G E R - 0}{100 - 0}$
YaIM = $\frac{\log (G D P p c) - \log (100)}{\log (40000) - \log (100)}$

Inson taraqqiyoti indeksi 2021 (2022-yil hisoboti)

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturi tomonidan 2022-yilgi Inson taraqqiyoti hisoboti 2022-yil 8-sentyabrda chop etilgan boʻlib, 2021-yilda toʻplangan maʼlumotlar asosidagi Inson taraqqiyoti indeksi qiymatlari hisobini oʻz ichiga oladi.

2021-yilda 1 dan 66 gacha boʻlgan quyidagi mamlakatlar „Inson taraqqiyoti juda yuqori“ mamlakatlar sifatida tasniflangan^[12]:


Oʻrin		Mamlakat	HDI
2021-yil maʼlumotlari (2022-yil hisoboti)^[12]	2015-yildan oʻzgarish^[13]	Mamlakat	2021-yil maʼlumotlari (2022-yil hisoboti)^[12]	Oʻrtacha yillik oʻsish (2010—2021)^[13]
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.962	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.961	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.959	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.952	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.951	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.948	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.947	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.945	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.942	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.941	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.940	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.939	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.937	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.937	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.936	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.935	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.930	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.929	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.925	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.925	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.921	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.919	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.918	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.918	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.916	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.911	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.905	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.903	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.896	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.895	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.890	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.889	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.887	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.876	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.875	Andoza:Sort
	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq		Andoza:Sort
	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq		Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.866	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.863	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.858	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.858	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.855	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.855	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.853	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.848	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.846	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.842	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.838	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.832	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.831	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.829	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.822	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.821	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.816	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.812	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.811	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.810	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.809	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.809	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.808	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.805	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.803	Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.802	Andoza:Sort
	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq		Andoza:Sort
	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq		Andoza:Sort
Andoza:Sort	Andoza:Sort	Andoza:Bayroq	0.800	Andoza:Sort

Avvalgi indekslardagi eng yaxshi davlatlar

Quyidagi roʻyxatda har bir yil boʻyicha Inson taraqqiyoti indeksida eng yuqori oʻrinni egallagan mamlakatlar keltirilgan. Roʻyxatda Norvegiya oʻn olti marta, Kanada sakkiz marta, Yaponiya hamda Islandiya ikki marta va Shveysariya esa bir marta eng yuqori oʻrinni egallagan.

Har bir yil boʻyicha HDIning eng yuqori koʻrsatkichiga erishgan mamlakatlar

Yil indeks boʻyicha statistik maʼlumotlar olingan vaqt davrini ifodalaydi. Qavslar ichida hisobot chop etilgan yil koʻrsatilgan: Andoza:Columns-list

Geografik qamrov

Inson taraqqiyoti indeksi oʻzining geografik qamrovini kengaytirdi: Birlashgan Millatlar Tashkilotining Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasidan boʻlgan David Hastings Inson taraqqiyoti indeksini geografik jihatdan 230 dan ortiq iqtisodiyotga kengaytiruvchi hisobotni eʼlon qildi. Biroq BMTTDning 2009-yilgi Inson taraqqiyoti indeksi 182 ta iqtisodiyotni qamrab olgan boʻlsa, 2010-yilgi HDI qamrovi 169 mamlakatgacha kamaydi^[14]^[15].

Manbalar

Andoza:Manbalar

Havolalar

Andoza:Commons turkum

↑ Andoza:Veb manbasi
↑ Andoza:Veb manbasi
↑ Human Development Index, „Composite indices – HDI and beyond“, Retrieved 16 January 2021.
↑ ^4,0 ^4,1 Andoza:Veb manbasi
↑ Andoza:Kitob manbasi
↑ Andoza:Veb manbasi
↑ Andoza:Veb manbasi
↑ Andoza:Yangiliklar manbasi
↑ Mean years of schooling (of adults) (years) is a calculation of the average number of years of education received by people ages 25 and older in their lifetime based on education attainment levels of the population converted into years of schooling based on theoretical duration of each level of education attended. Source: Andoza:Jurnal manbasi
↑ (ESYI is a calculation of the number of years a child is expected to attend school, or university, including the years spent on repetition. It is the sum of the age-specific enrollment ratios for primary, secondary, post-secondary non-tertiary and tertiary education and is calculated assuming the prevailing patterns of age-specific enrollment rates were to stay the same throughout the child’s life. Expected years of schooling is capped at 18 years. (Source: UNESCO Institute for Statistics (2010). Correspondence on education indicators. March. Montreal.)
↑ Andoza:Veb manbasi
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 Andoza:Kitob manbasi
↑ ^13,0 ^13,1 Andoza:Kitob manbasi
↑ Andoza:Veb manbasi
↑ Andoza:Veb manbasi Information Note linked to data

[1] Andoza:Veb manbasi

[auto-2] Andoza:Veb manbasi

[3] Human Development Index, „Composite indices – HDI and beyond“, Retrieved 16 January 2021.

[auto1-4] 4,0 ^4,1 Andoza:Veb manbasi

[5] Andoza:Kitob manbasi

[6] Andoza:Veb manbasi

[7] Andoza:Veb manbasi

[8] Andoza:Yangiliklar manbasi

[9] Mean years of schooling (of adults) (years) is a calculation of the average number of years of education received by people ages 25 and older in their lifetime based on education attainment levels of the population converted into years of schooling based on theoretical duration of each level of education attended. Source: Andoza:Jurnal manbasi

[10] (ESYI is a calculation of the number of years a child is expected to attend school, or university, including the years spent on repetition. It is the sum of the age-specific enrollment ratios for primary, secondary, post-secondary non-tertiary and tertiary education and is calculated assuming the prevailing patterns of age-specific enrollment rates were to stay the same throughout the child’s life. Expected years of schooling is capped at 18 years. (Source: UNESCO Institute for Statistics (2010). Correspondence on education indicators. March. Montreal.)

[11] Andoza:Veb manbasi

[2022_components-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 Andoza:Kitob manbasi

[2022_trends-13] 13,0 ^13,1 Andoza:Kitob manbasi

[14] Andoza:Veb manbasi

[15] Andoza:Veb manbasi Information Note linked to data

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Inson taraqqiyoti indeksi

Mundarija

Kelib chiqishi

Oʻlchovlar va hisoblash

Yangi usul (2010-yildan boshlangan)

Eski usul (2010-yilgacha)

Inson taraqqiyoti indeksi 2021 (2022-yil hisoboti)

Avvalgi indekslardagi eng yaxshi davlatlar

Har bir yil boʻyicha HDIning eng yuqori koʻrsatkichiga erishgan mamlakatlar

Geografik qamrov

Manbalar

Havolalar

Navigatsiya

Inson taraqqiyoti indeksi

Kelib chiqishi

Oʻlchovlar va hisoblash

Yangi usul (2010-yildan boshlangan)

Eski usul (2010-yilgacha)

Inson taraqqiyoti indeksi 2021 (2022-yil hisoboti)

Avvalgi indekslardagi eng yaxshi davlatlar

Har bir yil boʻyicha HDIning eng yuqori koʻrsatkichiga erishgan mamlakatlar

Geografik qamrov

Manbalar

Havolalar

Navigatsiya

Qidiruv