Makroiqtisodiyot

Zamonaviy makroiqtisodiyot asoschisi John Maynard Keynes

Makroiqtisodiyot (Andoza:Lang-el — „uzun“, „katta“, οἶκος — „uy“ va νόμος — „qonun“) — iqtisodiy hodisalar va ularning harakatini bir tizim deb oʻrganuvchi iqtisodiyot nazariyasining boʻlimi. Mamlakatning iqtisodiy holati va rivojlanishini ifodalovchi umumlashgan koʻrsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot, sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investitsiyalar yigʻindisi, muomaladagi jami pul miqdori va shu kabi jami xoʻjalik boʻyicha jamlanma, umumlashtiruvchi koʻrsatkichlar makroiqtisodiyot oʻrganadigan obyektlar hisoblanadi. Oʻz ichiga hududiy, milliy va xalqaro iqtisodiyotlarni qamrab oladi.

Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyot bilan birgalikda iqtisodiyot fanidagi 2 eng muhim boʻlimlarni tashkil etadi. Mikroiqtisodiy darajada hal etib boʻlmaydigan muammolar makroiqtisodiyotda koʻrib chiqiladi. Makroiqtisodiy taʼlimotlar rivojlanishida 10 dan ortiq maktab tashkil topgan. Ular paydo boʻlgan davlati va asoschilarining gʻoyalariga koʻra farq qiladi. Makroiqtisodiyot termini birinchi marta Ragnar Frisch tomonidan 1934-yil, 14-avgustda qoʻllangan. „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida keltirilgan gʻoyalari uchun zamonaviy makroiqtisodiyot asoschisi John Maynard Keynes hisoblanadi.

Makroiqtisodiy holatlarni tahlil etishda va optimal makroiqtisodiy siyosatni belgilashda makroiqtisodiy modeldan foydalaniladi. Makroiqtisodiy model oʻzgaruvchilarning bir-biriga bogʻliqlik darajasi, inqirozdan chiqish usullariga koʻra farq qiladi. Neoklassik nazariya va neokeynschilik taʼlimotiga asoslangan makroiqtisodiy modellar asosan iqtisodiy oʻsishga erishish usullarini tasvirlab beradi. Makroiqtisodiy modellarga AD-AS modeli, IS-LM modeli va Solow modeli misol boʻla oladi.

Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda fiskal va monetar siyosatdan foydalanadi. Fiskal siyosatda davlatning byudjet parametrlari va soliq stavkalari koʻrib chiqilsa, monetar siyosatda pul massasi koʻrsatkichlari oʻzgartiriladi. Dunyodagi koʻpgina yirik inqirozlar davlatlarning notoʻgʻri makroiqtisodiy siyosatlari yoki iqtisodiyotni yetarli darajada nazorat qilmasliklari oqibatida sodir boʻlgan. Iqtisodchilar Emi Nakamura va Jón Steinssonning 2018-yildagi xulosalariga koʻra, shuncha inqirozlardan soʻng ham, davlatlar tomonidan olib borilayotgan turli makroiqtisodiy siyosatlarning natijalari har doim ham ijobiy emas va shu sababli, bunday siyosatlar tanqid ostida qolmoqda. COVID-19 pandemiyasi paytida qabul qilingan makroiqtisodiy qarorlar yetarli darajada samarali emasligi sababli, u iqtisodiyotga ham, kishilar hayotini saqlashda ham kutilganidek yordam bermadi.

Makroiqtisodiyotning asosiy muammolari

Mikroiqtisodiy darajada oʻz yechimini topmagan muammolar makroiqtisodiy darajada koʻrib chiqiladiAndoza:Sfn:

• Iqtisodiy oʻsish, iqtisodiy sikllar. Iqtisodiy oʻsish nima? Iqtisodiy oʻsish sur’atlarini qanday aniqlash mumkin? Iqtisodiy oʻsishga qanday omillar taʼsir koʻrsatadi? Davlat farovonligida iqtisodiy oʻsishning oʻrni qanday?

• Ishsizlik. Qaysi toifadagi aholi ishsiz hisoblanadi? Ishsizlik iqtisodiyotga qanday taʼsir koʻrsatadi? Ishsizlikni qanday qilib yoʻqotish mumkin? Ishsizlik turlarini qanday aniqlash mumkin?

• Narxlarning umumiy darajasi. Narxlarning umumiy darajasi deganda nima nazarda tutiladi? Narxlardagi oʻzgarish iqtisodiy muvozanatga qanday taʼsir koʻrsatadi? Inflyatsiya nima? Inflyatsiya qanday holatda iqtisodiyotga foydali boʻlishi mumkin?Andoza:Sfn

• Pul muomalasi, Foiz stavkasi. Makroiqtisodiyotda pulning roli qanday? Foiz stavkasi nimalarga taʼsir koʻrsatadi va uni tashkil etuvchi omillar qaysilar?Andoza:SfnAndoza:Sfn

• Savdo balansi. Nega davlatlar oʻzaro savdo bilan shugʻullanishadi? Sof eksport mamlakat valyuta kursiga qanday taʼsir koʻrsatadi?Andoza:SfnAndoza:Sfn

Makroiqtisodiy taʼlimotlar tarixi

Makroiqtisodiyot fan sifatida 1930-yillarda vujudga kelgan. Lekin, bu vaqtga qadar turli olimlar tomonidan iqtisodiyotning ishlash mexanizmi boʻyicha nazariyalar, davlatning iqtisodiy siyosati toʻgʻrisida turli xil gʻoyalar allaqachon paydo boʻlgan edi. Bu nazariyalarning maqsad va usullari bir-biridan farq qilganligi tufayli, har biri oʻz makroiqtisodiy taʼlimotiga ega 10 dan ortiq maktablar vujudga keldi.

Dastlabki makroiqtisodiy taʼlimotlar

Merkantilizmdan marksizmgacha

Karl Marx

Jean-Baptiste Colbert

XV asrda tarixdagi dastlabki iqtisodiy taʼlimotlar maktabi, merkantilizm vujudga kelgan. Antoine Montchrestien de Watteville, William Stafford, Thomas Mun va Jean-Baptiste Colbert bu maktab rivojlanishiga hissa qoʻshgan olimlar hisoblanishadi. Merkantilizm maktabining maqsadi davlat aralashuvi orqali pul bilan taʼminlanganlik darajasini oshirish va toʻlov balansini qoʻllab-quvvatlash hisoblangan (eksportni oshirish va importni cheklash orqali).

XVIII asr oʻrtalarida fiziokratlar maktabi tashkil topdi (François Quesnay, Anne Robert Jacques Turgot, Victor Riqueti, marquis de Mirabeau va Pierre-Paul Le Mercier de La Rivière). Fiziokratlar keltirgan gʻoyalarda qishloq xoʻjaligining ahamiyati yuqori edi. Fiziokratizm taʼlimotiga koʻra, yer yagona ishlab chiqarish omili hisoblanganAndoza:Sfn. Tableau économique nomli iqtisodiy modelda fiziokrat François Quesnay jamiyatni dehqonlar, hunarmandlar va mulkdorlarga boʻlish orqali „sof mahsulot“ paydo boʻlish sabablarini keltirib oʻtgan.

XIX asrda Karl Marx va Friedrich Engels boshchiligida marksizm va marksistik siyosiy iqtisodiyot vujudga kelgan. Marx fikriga koʻra, aynan oʻz foydasini maksimallashtirishga intiluvchi firmalar iqtisodiyotdagi inqirozlarga sababchi boʻladi. Yaʼni, ular xarajatlarni kamaytirish uchun ishchilarning ish haqidan iqtisod qila boshlaydilar, bu esa firmalarning asosiy isteʼmolchilari boʻlgan ishchilar sinfining xarid qobiliyati pasayishiga olib keladi. Marksizm taʼlimoti orqali makroiqtisodiyotda qoʻshilgan qiymat, ishlab chiqarish munosabatlari, oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish tushunchalari paydo boʻldi.

Klassik maktab

Oʻzini oʻzi tartibga soluvchi iqtisodiy tizim tarafdorlari klassik makroiqtisodiyot maktabining aʼzolari hisoblanishadi. Klassik makroiqtisodiyot taʼlimoti XVII asrda paydo boʻlganAndoza:Sfn. Maktab asoschilaridan biri William Pettyning fikricha, boylikning manbai yer va mehnat hisoblanadi. „Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir“ iborasi W.Pettyga tegishlidirAndoza:Sfn. XVIII asr oxirlarida klassik iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishining 2-bosqichi boshlangan. Adam Smith oʻzining „An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations“ asaridagi fikriga koʻra, talab va taklif asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor oʻzini oʻzi boshqarishi mumkin (bozorning koʻrinmas qoʻli nazariyasi). Keyinchalik, laissez-faire nazariyasiga asosan doimiy barqaror iqtisodiyot haqida gipoteza paydo boʻldi. Gipotezaga koʻra, barcha bozorlarda mukammal raqobat mavjud, narxlarning doimiy oʻzgarishi talab va taklif holatiga bogʻliq va bozor hech qanday aralashuvsiz ham muvozanatga kela oladi. XIX asrda David Ricardo oʻzining nisbiy ustunlik nazariyasiga asoslanib, istalgan davlatlar oʻrtasida tashkil etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat ikki davlatga ham foydali boʻlishini isbotlab berdi. Yana bir iqtisodchi olim Jean-Baptiste Say fikriga koʻra, yalpi talab va yalpi taklif oʻrtasida tengsizlik vujudga kelishi mumkin emas, chunki yalpi taklifni oʻzi yalpi talabni vujudga keltiradi. Keyinchalik bu fikr Say qonuni boʻlib fanga kirdi. Klassik maktab vakillari oʻrganuvchi asosiy muammo resurslar taqchilligi hisoblangan. Shuningdek, ular iqtisodiy davrni qisqa va uzoq muddatlarga ajratishmas edi. Klassik maktab modeli Buyuk depressiya va Ikkinchi jahon urushi vaqtida deyarli ishlamadi, chunki iqtisodiyot shunday ogʻir ahvolda edi-ki, bozor muvozanatga kela olmas edi.

Avstriya maktabi

Friedrich Hayek

XIX asr soʻnggida Avstriya maktabi tashkil topgan. Maktab taʼlimoti marjinalizm gʻoyasi va inson xulq-atvori boʻyicha tadqiqotlarga asoslanar edi. Marjinalizmga doir dastlabki dastlabki fikrlar 1871-yilda avstriyalik iqtisodchi Carl Menger tomonidan yozilgan „Grundsätze der Volkswirtschaftslehre“ kitobida uchraydi. Bu maktab taʼlimotiga koʻra, inson xarakterining qiyinlik darajasi va bozor holatlarining doimiy oʻzgarib turishi sababli, iqtisodiyotda matematik modellashtirishni amalga oshirish imkonsiz. Shu sababli, iqtisodiy siyosatda erkin iqtisodiyot (laissez-faire) va iqtisodiy liberalizm tamoyillari asosiy hisoblanadi. Avstriya maktabining izdoshlari bozor ishtirokchilari (iqtisodiy agentlar) tomonidan tuzilgan shartnomalar erkinligini himoya qilish va bitimlarga aralashmaslik (ayniqsa, davlat tomonidan) tarafdorlari boʻlishgan. Maktabning taniqli aʼzolari Carl Menger, Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises, Henry Hazlitt, Murray Rothbard va Nobel laureati Friedrich Hayek hisoblanadi.

Neoklassik maktab

Talab va taklif chizigʻi. Bu model „Marshall xochi“ yoki „Marshall qaychisi“ deb ham yuritiladi.

Neoklassik maktab bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash gʻoyasini ilgari surgan. Maktab asoschisi Alfred Marshallning iqtisodiy gʻoyalari quyidagicha ediAndoza:Sfn:

• Monopoliyalarning vujudga kelishi jamiyat farovonligiga putur yetkazadiAndoza:Sfn.
• Chekli naflilik va chekli xarajat qisqa muddatli oraliqda bozordagi tovarlar bahosini belgilovchi omillar hisoblanadiAndoza:Sfn.
• Iqtisodiyotdagi hodisalar qisqa va uzoq muddatli oraliqda sodir boʻladi. Makroiqtisodiyotda uzoq muddatli davrda barcha oʻzgaruvchilar xususan, ish haqi, narxlar darajasi va iqtisodiy agentlar oʻzgaruvchan deb olinsa, qisqa muddatli davrda bu koʻrsatkichlarning biri yoki bir qanchasi oʻzgarishga ulgurmaydi. Uzoq muddatli oraliqda davlat oʻzining potensial ishlab chiqarish maksimumi va tabiiy ishsizlik darajasiga yetadi.

Bu maktab vakillaridan Léon Walras umumiy iqtisodiy muvozanatlik modelini ishlab chiqishga, Joseph Schumpeter esa iqtisodiy tizimlar oʻzgarishning ichki kuchlarini koʻrsatib berishga harakat qilgan. Amerikalik iqtisodchi-matematik E. Roy Weintraub taʼkidlashicha, neoklassik iqtisodiyot quyidagi qoidalarga asoslanadi:

• Iqtisodiy agentlar ratsional qaror qabul qilishadi.

• Isteʼmolchilar naflilikni, firmalar foydani maksimallashtirishga intilishadi.

• Iqtisodiy agentlar toʻliq va aktual axborotga asosan mustaqil qarorlar qabul qilishadi.

Alfred Marshall taklif etgan nazariya nafaqat marjinalistlarning naflilik nazariyasini, balki klassiklarning mehnat nazariyasini ham oʻz ichiga olardiAndoza:Sfn. Yaʼni, talab va taklif egri chiziqlari berilganida talab oʻrniga chekli naflilik (marginal utility) va taklif rolida chekli xarajat (marginal cost) olinadiAndoza:Sfn. Marshall fikriga koʻra, faqat talab yoki faqat taklifning oʻzigina narxni belgilamaydi: „Talab va taklif qogʻozni qirquvchi qaychining 2 uchiga oʻxshaydi“Andoza:Sfn.

Keynschilik inqilobi

John Maynard Keynes 1936-yilda keynschilik maktabiga asos soldi. Bu vaqtga kelib, Buyuk Depressiya taʼsirida sodir boʻlgan jamiyatdagi yoʻqotishlar sababli, oʻzini oʻzi tartibga soluvchi klassik iqtisodiyot mavqeiga putur yetdi. Keynes Birinchi jahon urushi va 1929—1933 yillardagi Buyuk Depressiya tajribasidan kelib chiqib, klassik maktab taʼlimotlarini inkor qiluvchi xulosalarga keldi. Birinchidan, u bozorda faqat mukammal raqobat boʻlmasligini isbotlab berdi. Ikkinchidan, Keynes fikriga koʻra koʻra qisqa muddatli oraliqda narxlar talab va taklifdan qatʼiy nazar oʻzgarmay turishi mumkin. Keynschilik taʼlimotiga koʻra, iqtisodiyot har doim ham barqaror boʻlmaydi va shunday holatlarda davlat baʼzi muammolarni hal qilish uchun iqtisodiyotga aralashishi talab etiladi. Shu gʻoyasi sababli, Keynes aralash iqtisodiyot tarafdori hisoblangan. Keynschilik maktabining mashhur vakillari William Phillips, Ben Bernanke va James Tobin hisoblanishadi.

Tez orada keynschilik gʻoyalarini qoʻllab-quvvatlovchilar koʻpaydi. XX asr ikkinchi yarmida „keynschilikni zamonaviy iqtisodiy tahlil talablariga moslashtirish“ va boshqa neoklassik gʻoyalar bilan bogʻliqlikni topish maqsadida neokeynschilik maktabi tashkil topdi. Neokeynschilik taʼlimotiga koʻra, kapitalistik iqtisodiyot yangi sharoitda iqtisodiy muvozanatni stixiyali tartibga solish mexanizmini yoʻqotadi va uni davlat tomonidan doimiy va bevosita tartibga solish zarurati yuzaga keladi. Shu sababli, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy muammolari ham oʻzgarib, inqirozga qarshi tartibga solishning bandlik nazariyasidan iqtisodiy oʻsish nazariyasiga katta eʼtibor berilgan.

XX asrning ikkinchi yarmi

Monetarizm

Milton Friedman

XX asrning 60-yillarida monetarizm maktabi tashkil topgan. Maktab taʼlimotiga koʻra, pul taklifi iqtisodiyot rivojlanishida asosiy omil hisoblanadi. Monetar qoidaga koʻra, agar pul taklifi doimiy tezlikda oʻzgarib tursa, iqtisodiy har doim barqaror boʻladi va barcha resurslardan toʻliq foydalanadi. Shuningdek, monetarizm maktabi vakillari uchun qisqa muddatli oraliqdan koʻra uzoq muddatli oraliq ahamiyatliroq. Irving Fisher tomonidan tuzilgan almashinuv tenglamasi ($M\cdot V=P\cdot Q$) aynan pul tezligini aniqlash va optimallashtirishda asos boʻldiAndoza:Sfn. Bu yerda, $M$ — pul massasi, $V$ — pul aylanish tezligi, $P$ — narxlar darajasi, $Q$ — ishlab chiqarish hajmi. Amaliyotda 2 tomon teng kelishi har doim ham kuzatilmaydi. Shu sababli, agar mamlakatda muomaladagi pul massasi tovarlar sonidan koʻp boʻlsa, mamlakatda inflyatsiya, ishlab chiqarish hajmi pul massasidan koʻp boʻlsa, mamlakatda deflyatsiya mavjud deb olinadi.

Monetaristlar va keynschilik maktabi oʻrtasida samarali siyosat boʻyicha doimiy bahs ketadi. Keynschilar fikricha, pulga boʻlgan talab va muvozanatdagi foiz stavkasi orasida kuchli bogʻlanish mavjud. Shu sababli, pul taklifini oshirish yalpi ishlab chiqarish hajmini oshirishda past samarali vosita hisoblanadi. Monetaristlar fikricha esa, pulga boʻlgan talabning foiz stavkaga nisbatan taʼsiri past va shu sababli, monetar siyosat fiskal siyosatdan samaraliroq. Fiskal siyosatni amalga oshirish uchun davlat koʻpincha oʻz xarajatlarini oshirishga majbur boʻladi. Bu uchun davlatga mablagʻ kerak: qarz mablagʻlariga talab oshishi mamlakatda foiz stavkasi oʻsishiga olib keladi. Baland foiz stavkasi mamlakat iqtisodiyotiga xususiy investitsiyalar hajmini pasaytiradi va shu sababli yalpi taklif oʻsish jarayoni sekinlashadi. Bu samara „Xususiy investitsiyalarni siqib chiqarish samarasi“ (Crowding out effect) deb nomlanadi. Shu sababli, monetaristlar uchun fiskal siyosat samarasiz hisoblanadi. Milton Friedman va Edmund Phelps monetarizm maktabining namoyandalari hisoblanishadiAndoza:Sfn.

Yangi klassik makroiqtisodiyot

Yangi klassik makroiqtisodiyot maktabi 1970-yillarda paydo boʻlgan. Maktab asoschisi Robert Lucas Jr. tomonidan yaratilgan „Ratsional kutilmalar“ nazariyasi oʻz davridagi iqtisodiy qarashlarni oʻzgartirib yubordi. Maktabning yana bir taniqli vakillaridan biri Thomas J. Sargent hisoblanadi. Aynan Sargent giperinflyatsiya vaqtida Fillips egri chizigʻi, daromadlilik egri chizigʻi va pul bozori modellaridagi ratsional kutilmalar holatini tushuntirib bergan edi. „Yangi klassiklar“ning gʻoyalari axborot asimmetriyasi va makroiqtisodiy agentlar chiqargan qarorlarning ratsionallik darajasiga asoslanadi. Shu sababli, ushbu maktab vakillari fikriga koʻra, barcha iqtisodiy agentlar ixtiyorlarida ideal axborot boʻlganida shu axborotdan ratsional foydalana olsalar, iqtisodiyot barqaror rivojlanadi. Shuningdek, yangi klassik maktab vakillari fikriga koʻra, odam bir xatoni ikki marta takrorlamaydi va iqtisodiy sharoitlarga tez moslasha oladi. Natijada, davlat avval sodir boʻlgan makroiqtisodiy siyosatni qayta amalga oshirgan paytda, barcha agentlar kelajakdagi holatni prognozlay olishadi.

XX asr oxiri: yangi keynschilik

Yangi keynschilik yangi gʻoyalar asosida shakllangan keynschilik taʼlimoti hisoblanadi. U 1991-yilda Greg Mankiw, David Romer, Olivier Blanchard va Stanley Fischer kabi iqtisodchilar mehnatlari natijasida tashkil topgan. Shu yilning oʻzidayoq Mankiw va David Romer tahriri ostida „New Keynesian Economics“ kitobi chop ettirildi. Yangi keynschilik va asosiy keynschilik orasidagi farq katta emas: bu yoʻnalishda ham narxlar qisqa muddatli oraliqda pasaymaydi, „laissez-faire“ nazariyasi tanqidlari davom etaveradi. Lekin, neokeynschilik oʻz nazariyalarini ifoda etishda axborot asimmetriyasidan foydalanishadi.

Supply-side economics

"Laffer egri chizigʻi" — soliq stavkasi va byudjet tushumlari orasidagi bogʻliqlikni koʻrsatuvchi funksiya. Unga koʻra soliq stavkalarini oshirilishi maʼlum vaqtgacha byudjet daromadlarini oshiradi. Ammo, keyinchalik juda baland soliq stavkalari byudjet tushumlari pasayishiga sababchi boʻladi

Supply-side economics yoki „taklif iqtisodiyoti“niAndoza:Sfn tashkil qilish fikri 1970-yillarning ikkinchi yarmida ilgari surilgan edi. Termin birinchi marta AQSh prezidenti Richard Nixonning sobiq maslahatchisi Herbert Stein tomonidan 1976-yilda foydalanilgan. Arthur Laffer oʻzining soliqlarga bogʻliq modeli va Robert Mundell „Xalqaro kapital harakati“dagi izlanishlari orqali maktab rivojlanishiga katta hissa qoʻshishgan. Bu maktab vakillarini „Supply-siders“ deb ham atashadi.

Maktab tarafdorlari fikriga koʻra, tovarlar ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohasida aholi uchun zarur boʻlgan barcha shart-sharoitlar yaratib berilishi kerak. Shu sababli, ishchi kuchi va kapital taklifini stimullash iqtisodiyot rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, davlat soliq stavkalarini pasaytirishi kerak, chunki qoʻshimcha soliqlar firma xarajatlari oshishiga va yalpi taklif hajmi pasayishiga olib keladi. Oqibatda, bu oʻzgarishlar xarajatlar inflyatsiyasi, hatto stagflyatsiya paydo boʻlishiga sababchi boʻlishi mumkin.

XXI asr boshlanishi: jahon moliyaviy inqirozi

Inqirozga sabab boʻlgan uy narxlari indeksining keskin oʻzgarishi

Jahon iqtisodiy inqirozi (Andoza:Lang-en) — 2008-yilda boshlangan jahon iqtisodiyotining inqirozdagi holati. Iqtisodiy inqiroz sababchisi 2007-yil AQShda boshlangan moliyaviy inqiroz hisoblanadi. AQShdagi banklarning riskli kredit siyosati, reyting beruvchi agentliklarning obligatsiyalarni yetarli darajada oʻrganmaganliklari va aholining past moliyaviy savodxonlik darajasi uy bozoridagi inqirozga sababchi boʻlgan. Inqirozni oldindan koʻra bilgan investor Michael Burry va The Wall Street Journal jurnalisti Michael Lewis fikricha, inqiroz nafaqat ipoteka obligatsiyalari bozoridagi spekulyatsiya sababli, balki moliya bozoridagi banklar, reyting agentliklari va investitsion fondlarning noqonuniy xatti-harakatlari natijasida sodir boʻlgan.

Inqiroz dunyo iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi. 2009-yilda jahon YIM Ikkinchi jahon urushidan beri birinchi marta manfiy oʻsishni koʻrsatdi. Xalqaro savdo rekord darajada qisqarganiga qaramay, 2011-yilda avvalgi hajmiga qaytdi. Ammo, faqatgina 2014-yilda inqirozgacha boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishdi. Yevropa davlatlari va AQSh iqtisodiyotidagi pasayish 2009-yilning ikkinchi kvartalida yakunlandi, ammo 2011-yilda Yevropa davlatlarida inqirozning ikkinchi toʻlqini boshlandi va 2013-yilgacha davom etdi. Ishsizlik xalqaro miqyos boʻyicha rekord darajaga yetib, 200 mln. odamni tashkil etdi.

Inqirozdan chiqishda AQSh iqtisodiyotni stimullashga va banklarni qutqarishga harakat qildi. Aholiga kredit taqdim etish uchun ajratilgan kapital, banklarning muammoli aktivlarini sotib olish va ogʻir ahvoldagi moliya institutlarining sotib olinishini taʼminlash uchun jami 498 milliard dollar sarflandi. Yevropa davlatlarining xuddi shunday iqtisodiy siyosati uchun esa 1,6 trillion yevro sarflandi.

Zamonaviy makroiqtisodiyot nazariyasi

Tahlil

Iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi modeli. Bu yerda, workforce market — iqtisodiy resurslar (ishchi kuchi) bozori, household — uy xoʻjaliklari, corporation — firmalar, commodity market — tovar va xizmatlar bozori, financial market — moliya bozori, foreign — xorijiy sektor va government — davlat.

Makroiqtisodiyot ijtimoiy fan hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiy hodisalarning sodir boʻlish vaqtini aniq aytib boʻlmaydi; makroiqtisodiy agentlar xatti-harakatlarini kuzatish va shunga koʻra taxminiy prognoz qilish mumkin. Tahlil jarayonida iqtisodiy modellar iqtisodiyotni oʻrganishni ancha osonlashtiradi va asosiy iqtisodiy oʻzgarishlar sabablarini izohlab beradi. Shunday boʻlsa-da, koʻpgina iqtisodiy modellar jiddiy kamchiliklarga ega va muhim omillarni hisobga olmaydi.

Iqtisodiyot grafiklar, jadvallar, sxemalar va matematik funksiyalar yordamida tahlil etiladiAndoza:Sfn. Barcha makroiqtisodiy parametrlar maʼlum bir vaqt oraligʻida yoki aynan bir paytda koʻrib chiqilishi mumkin deb olinadi. Makroiqtisodiyotdagi barcha oʻzgaruvchilar 2 guruhga boʻlinadiAndoza:Sfn:

• Oqimlar. Bu maʼlum bir vaqt oraligʻi (yil) ichida koʻrib chiqiluvchi oʻzgaruvchilar hisoblanadi. Oqimlarga investitsiyalar, davlat byudjeti holati, eksport, import va yalpi ichki mahsulotni kiritish mumkinAndoza:Sfn.

• Zaxiralar. Joriy holatdagi maʼlumotlarni oʻrganuvchi koʻrsatkichlar hisoblanadi. Boylik hajmi, ishsizlar soni va davlat qarzi zaxiralarga misol boʻla oladiAndoza:Sfn.

Makroiqtisodiy koʻrsatkichlar tahlili pozitiv va normativ tahlillarga boʻlinadi. Pozitiv tahlil iqtisodiyot holatini aniqlaydi, tushuntiradi va prognozlar uchun asos hisoblanadi. Normativ tahlil esa qanday iqtisodiy oʻzgarishlar amalga oshirish kerakligini koʻrsatadi. Makroiqtisodiy tadqiqotlar „ceteris paribus“ (boshqa oʻzgarmas sharoitlarda) holatida amalga oshiriladi. Yaʼni, bir oʻzgaruvchi oʻrganilib chiqilayotganida, boshqa oʻzgaruvchilar oʻzgarmas deb olinadi.

Iqtisodiyot tuzilishi

Istalgan iqtisodiyot bozor va iqtisodiy agentlardan tashkil topgan. Nazariy jihatdan, iqtisodiyot tarkibida toʻrtta makroiqtisodiy agent va uch xil bozor mavjud. Iqtisodiyotning barcha qismlarida daromad va xarajatlar mavjuddirAndoza:Sfn.

Makroiqtisodiy bozorlar

Ishlab chiqarish omillari bozori

Iqtisodiy resurslar (yoki ishlab chiqarish omillari) tarkibiga yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik qobiliyati kiradi.

Tovar va xizmatlar bozori

Aynan shu bozorda yalpi talab va yalpi taklif shakllanadi. Tovarlarga boʻlgan talab barcha makroiqtisodiy agentlar tomonidan taqdim etiladi, taklif esa tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari boʻlgan firmalar tomonidan yaratiladi. Bu bozorda real qiymat ayirboshlanganligi sababli uni „real bozor“ deb ham atashadi.

Moliya bozori

Moliya bozori — oldi-sotdi obyekti pul yoki pulga tenglashtirilgan qimmatli qogʻoz bilan bogʻliq boʻlgan bozor. Moliya bozorining oʻzi ham ikki asosiy bozordan iborat. Birinchi bozor bu pul bozori boʻlib, u yerda pulga boʻlgan talab va taklif muvozanati shakllanadi, hamda pul massasi uchun optimal foiz stavkasi miqdori oʻrganiladi. Ikkinchi bozor fond bozori hisoblanib, u yerda aksiya va obligatsiya singari qimmatli qogʻozlar sotuvi amalga oshiriladi.

Makroiqtisodiy agentlar

Makroiqtisodiyot fanida 4 xil iqtisodiy agentlar oʻrganiladi:

• Uy xoʻjaliklari — iqtisodiy resurslar egasi, tovar va xizmatlarning asosiy isteʼmolchilariAndoza:Sfn. Firmalarga ishchi kuchini sotishgani uchun, daromad tarzida ish haqi olishadi. Uy xoʻjaliklari davlatga soliq toʻlashadi va javob tariqasida nafaqa, pensiya va stipendiya koʻrinishida transfert toʻlovlarini olishadi.

• Firmalar — maqsadi foydani maksimallashtirish boʻlgan, tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari. Moliya bozorida asosan debitor sifatida ishtirok etishadi. Firma xarajatlari investitsion toʻlovlar, soliqlar va ish haqidan tashkil topadi.

Uy xoʻjaliklari va firmalar iqtisodiyotning xususiy sektorini tashkil etadi.

• Davlat — jamiyatning iqtisodiy neʼmatlarini ishlab chiqaruvchi iqtisodiy agent. Milliy daromadni qayta taqsimlash, iqtisodiy agentlar va bozorlar faoliyatini nazorat qilish davlatning asosiy vazifalari hisoblanadi. Asosiy daromad manbai soliqlar, xarajatlari esa uy xoʻjaliklariga transfert toʻlovlari va firmalarga subsidiyalar hisoblanadi. Kerak boʻlganida tovarlar bozoridan xaridlar amalga oshiradi. Davlat moliya bozori bilan doimiy oldi-sotdi operatsiyalariga ega.

Xususiy sektor va davlat yopiq iqtisodiyotni tashkil etadi.

• Xorijiy sektor — kapital, tovar va xizmatlarning xalqaro savdosini oʻz ichiga oladi.

Makroiqtisodiyotdagi asosiy koʻrsatkichlar

Makroiqtisodiy nazariyada quyidagi asosiy parametrlar oʻrganiladiAndoza:Sfn:

• Isteʼmol xarajatlari (C) — uy xoʻjaliklarining tovar va xizmatlarga qilgan xarajatlari.

• Uy xoʻjaliklari jamg'armalari (S) — uy xoʻjaliklarining bankda turgan pul mablagʻlari.

• Investitsiyalar (I) — ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish maqsadida firmalar tomonidan sotib olingan kapital.

• Davlat tomonidan sotib olingan tovar va xizmatlar (G) — davlat investitsiyalari, davlat xizmatchilariga toʻlovlar va transfert toʻlovlari.

• Sof soliqlar (T) — soliq va transfert toʻlovlari orasidagi farq.

• Sof eksport (Xn) — eksport va import orasidagi farq.

• Yalpi ishlab chiqarish hajmi (Y).

$Y=C+I+G+Xn=C+S+T$ — ochiq iqtisodiyot uchun yalpi ishlab chiqarish formulasi. Yopiq iqtisodiyot sharoitida sof eksport, xususiy sektor uchun yalpi ishlab chiqarishda esa G hajmi hisobga olinmaydiAndoza:Sfn.

Milliy hisoblar tizimi

Makroiqtisodiyotdagi asosiy parametrlar yigʻindisi tovarlar, daromadlar va xarajatlarning doiraviy aylanish modelini tashkil etadi. Doiraviy aylanish modeli 1920-yillar oxirida amerikalik iqtisodchilar tomonidan yaratilgan milliy hisoblar tizimi (MHT) shakllanishi uchun asos hisoblangan. MHT oʻz ichiga quyidagi parametrlarni oladi: yalpi ichki mahsulot (YIM), yalpi milliy mahsulot (YMM), milliy daromad (MD), sof milliy mahsulot (SMM), sof ichki mahsulot (SIM), shaxsiy daromad (ShD), shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), isteʼmol (C), jamgʻarish (S)Andoza:SfnAndoza:Sfn.

Milliy hisoblar tizimining koʻrsatkichlari nafaqat mamlakatdagi yalpi daromadlar va ishlab chiqarish hajmini hisoblash, balki mamlakat aholisining hayot uchun muhim boʻlgan tovarlar bilan taʼminlanganlik darajasini aniqlash uchun ham qoʻllanadi. Bu uchun kishi boshiga YIM, MD hajmi va isteʼmol narxlari indeksi (INI) oʻrganiladiAndoza:Sfn. Lekin, bunday oʻrtacha olingan koʻrsatkichlar kamchiliklarga ega va ular „kishi boshiga taqsimlangan daromad“ kabi muhim koʻrsatkichlarni hisobga olmaydi.

Makroiqtisodiy modellar

Makroiqtisodiy model — butun iqtisodiyotni va uning eng muhim tarmoqlari, sektorlari, sohalari rivojlanishini matematik shaklda aks ettiruvchi iqtisodiy-matematik model. Iqtisodiy model koʻpincha matematik strukturaga ega boʻlib, murakkab jarayonlarni soddalashtirishda qoʻllanadi. Modellar tuzilishiga koʻra bir yoki bir nechta oʻzgaruvchilarga ega boʻlishi mumkin.

AD-AS modeli

AD-AS modeli, inqirozdagi iqtisodiyot. Davlat tomonidan amalga oshirilgan stimullar sababli, yalpi talab oʻngga surildi va bu surilish narxlar darajasini (Price level) ozgina, YIMni (Y) esa sezilarli darajada oshirdi. Modelda LRAS (Long-run aggregate supply) potensial YIMga teng deb olinadi.

AD-AS modeli (Aggregate Demand — Aggregate Supply model — yalpi talab va yalpi taklif modeli) — qisqa va uzoq muddatli oraliqda, narxlar oʻzgarishi sharoitida makroiqtisodiy muvozanatni tasvirlab beruvchi model. Ushbu model iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning oʻzgarish holatlari, ularning umumiy narxlar darajasi va yalpi ishlab chiqarish hajmiga (real YIM) taʼsirini koʻrsatib beradi. AD-AS modeli makroiqtisodiyotdagi turli hodisalarni, xususan iqtisodiy sikllar fazalarini, oʻzgarmas ish haqi modeli va stagflyatsiyani tasvirlash uchun qoʻllanishi mumkinAndoza:Sfn. Birinchi marta John Maynard Keynesning „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida tasvirlanganAndoza:Sfn.

Model Keynes tomonidan inqirozdagi mamlakatlar iqtisodiyotini qayta tiklash maqsadida ishlab chiqilgan. Inqirozdagi davlatlar iqtisodiyotining muvozanatga kelish muddati juda uzoqligi sababli, Keynes davlat ishtiroki orqali yalpi talabni stimullashni qoʻllab quvvatlagan. Keynes fikriga koʻra, qisqa muddatli oraliqda narxlar oʻzgarmay qoladi. Yaʼni, ishsizlik toʻliq boʻlmagan sharoitda ishchilar oylik oshirilishini soʻrashmaydi. Ishlab chiqaruvchilar ham isteʼmolchilarning xarid qobiliyatlari yuqori boʻlmaganligi uchun narxni oshirmaydilar. Lekin, uzoq muddatli oraliqda ishsizlik qisqaradi va aholining xarid qobiliyati oshadi. Davlat aralashuvi bilan qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklif (Short-run aggregate supply) potensial YIMga (Y*) aylanadiAndoza:Sfn.

Modelga taʼsir etuvchi omillar

Yalpi talab (AD) oʻsishiga sabab boʻluvchi omillarAndoza:Sfn:

• Xaridorlarning real daromadlaridagi oʻsish (ish haqi, transfert toʻlovlarining oʻsishi va aholi toʻlaydigan soliqlarning pasayishi);
• Investitsion xarajatlarni amalga oshirish uchun stimullar (imtiyozli kreditlar berish va investorlarning huquqini taʼminlash);
• Davlat xaridlari hajmining oshishi;
• Jamiyat va tadbirkorlarning kutilmalari. Mamlakat iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi jamgʻarishdan koʻra koʻproq sarflashga undaydiAndoza:Sfn.

Qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (SRAS) oʻsishiga taʼsir etuvchi omillar:

• Ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar koʻpayishi va ulardan foydalanish samaradorligining ortishi;
• Ishlab chiqarish resurslari narxining pasayishi;
• Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini kamaytirish, ularga subsidiyalar berish.

Uzoq muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (LRAS, potensial YIM) oʻsish sabablariAndoza:Sfn:

• Mamlakatda aholi sonining koʻpayishi;
• Iqtisodiyotda ishlangan soatlarning ortishi;
• Texnologiyalarning mukammallashuvi;
• Mehnat unumdorligidagi oʻsish.

IS-LM modeli

IS egri chizigʻining oʻngga surilishi yuqori foiz stavkasi (i) va real YIM hajmini (Y) oshishiga olib keladi

Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga taʼsirini umumlashtirib tadqiq qilish IS-LM modeli yordamida bajariladi. Model 2 egri chiziq — $IS$ (investments-savings) va $LM$ (liquidity-money)dan tashkil topgan. IS investitsiyalar-jamgʻarmalardagi holatni, LM esa pul bozoridagi muvozanatni tasvirlaydi. Model iqtisodiy sikllar tahlili uchun qoʻllanadi va qisqa muddatli oraliqdagi model hisoblanadi. Model 1937-yilda iqtisodchi John Hicks tomonidan ishlab chiqilgan va keyinchalik Alvin Hansen tomonidan mukammallashtirilgan.

Model yopiq iqtisodiyotni tasvirlagani uchun, yalpi ishlab chiqarish isteʼmol xarajatlari, investitsiyalar va davlat xaridlaridan tashkil topadi: $Y=C+I+G$. IS oʻzgarishi davlat xarajatlari, isteʼmolchilarning jamgʻarish normasi, investitsiyalar hajmi va soliq stavkasidagi oʻzgarishga bogʻliq. LM holati esa narxlar darajasi, muomaladagi pul miqdori va foiz stavkasi orqali belgilanadi. Bundan xulosa shuki, IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga birgalikda koʻrsatadigan taʼsirini baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining oʻsishi yoki soliqlarning kamayishi IS egri chizigʻini oʻngga siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu egri chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek, pul taklifining oshishi LM egri chizigʻini oʻngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli maʼlum makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarni koʻrib chiqish imkoniyatini beradi. Bir bozorda boʻlgan oʻzgarish ikkinchi bozorga ham taʼsir etadi. Masalan, Markaziy bank ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul taklifining koʻpayishi (LM egri chizigʻini oʻngga siljishida aks etib) foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Monetar impuls taʼsirida, yaʼni, foiz stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari koʻpayadi va IS egri chizigʻi ham oʻngga siljib, yangi nuqtada muvozanat oʻrnatiladiAndoza:Sfn.

Solow modeli

Muvozanat holatidagi Solow modeli

Solow modeli — ekzogen jamgʻarish normasi va neoklassik ishlab chiqarish funksiyasiga asoslangan iqtisodiy oʻsish modeli. Modelda rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti oʻsishining sabablari kapital, aholi soni, investitsiyalar va texnologik rivojlanishlar yordamida oʻrganiladi. Solow modeliga koʻra, ishlab chiqarish jarayoniga qoʻshilgan dastlabki kapital qoʻyilmalari ishlab chiqarish hajmini keskin oshiradi. Lekin, bu oʻsish davom etgani sari, kapitalning amortizatsiya qiymati ham oshib boradi va maʼlum bir nuqtada yangi investitsiyalar kapital amortizatsiyasiga tenglashishi sababli, qoʻshimcha birlik kapital hech qanday samara olib kelmaydi. Jamgʻarish normalarini oshirish orqali investitsiya hajmini koʻpaytirish, qoʻshimcha tovarlar ishlab chiqarishiga zamin yaratadi. Texnologik progress orqali esa nafaqat kapitalning samaradorligi oshadi, balki 1 kishi uchun toʻgʻri keluvchi kapital miqdori ortadi. Model bir-biridan mustaqil tarzda, iqtisodchilar Robert Solow va Trevor Swan tomonidan 1956-yilda yaratilgan.

Model bir qancha shartlarga ega. Solow modelida yopiq iqtisodiyot koʻriladi. Firmalar mukammal raqobat sharoitida faoliyat yuritishadi. Isteʼmol $C$ uchun ham, investitsiyalar $I$ uchun ham, faqatgina bir mahsulot $Y$ ishlab chiqariladi. Ilmiy-texnik progress sur’atlari $g$, aholi soni oʻsishi $n$ va kapital amortizatsiyasi $\delta$ doimiy hisoblanadi. Jamgʻarish normasi $s$ investitsiyalarga teng: $Y=C+I$.

Bu model orqali koʻplab hodisalarni tushuntirib bersa boʻladi. Birinchi bor bu modelni Yaponiya va Germaniyaning urushdan keyingi oʻsishi bilan izohlashgan. Keyinchalik bu model Xitoy, Koreya va boshqa mamlakatlar iqtisodiy oʻsishini izohlab berdi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Germaniya va Yaponiyada kapitalning deyarli barchasi yoʻq qilingan va kishi boshiga kapital miqdori kamayib ketgan. Demak, kapitaldan chekli qaytim katta, amortizatsiya qiymati esa past. Bundan tashqari oʻsha vaqtdagi ilmiy-texnik taraqqiyoti yuqori boʻlgan AQShning Yaponiya va Germaniyaga yordami ham iqtisodiy oʻsishga salmoqli hissa qoʻshgan. Germaniya Federativ Respublikasining 1947—1950-yillardagi oʻrtacha 13,4 foizlik va Yaponiyaning 1965—1969-yillardagi oʻrtacha 12 foizlik oʻsishi aynan Solow modeli orqali izohlanadi. Lekin, kapital bilan taʼminlanganlik darajasi oshgani sari iqtisodiy oʻsish sur’atlari ham pasayib borgan.

Iqtisodiy sikllar

Iqtisodiy sikllar yuksalishda (Peak) toʻla bandlikka va resurslardan toʻliq foydalanishga erishadi. Inqiroz (Recession) davrida ishlab chiqarish va ish bilan taʼminlanganlik darajasi pasayadi, ammo narxlar pasaymaydi. Turgʻunlik (Trough) davrida ishlab chiqarish minimum hajmgacha pasayadi, ishsizlik esa maksimum darajaga chiqadi. Jonlanish (Recovery) siklida ishlab chiqarish va ishsizlik darajasi normal holatga qayta boshlaydi. Odatda, har yangi sikl davrida oʻtgan safargidan koʻra koʻproq YIMga erishiladi.

Istalgan iqtisodiy tizimda yalpi talab yoki yalpi taklifdagi oʻzgarishlardan soʻng davriy tebranishlar sodir boʻladi. Bunday tebranishlar, biznes yoki iqtisodiy sikllar deyiladiAndoza:Sfn. Iqtisodiy sikllar 4 fazadan iborat: jonlanish, yuksalish, inqiroz va turgʻunlikAndoza:Sfn. Bunday tebranishlar doimiy emas va ularni oldindan prognoz qilish qiyin. 3—4 yil davom etuvchi iqtisodiy sikllar Kitchin sikllari deyiladi. Davomiylik vaqti 7—11 yilni tashkil etuvchi sikllar Juglar sikllari hisoblanadi. Uzoq muddatli sikllarga 15—20 yil davom etuvchi Kuznets sikllari va 45—60 yil davom etuvchi Kondratev sikllarikiradiAndoza:Sfn.

Biznes sikllarning kelib chiqish sababi turlicha boʻlishi mumkin: urush, inqilob, texnologik oʻsish va investorlar xatti-harakatidan tortib, bir yilda sodir boʻlgan magnit boʻronlari soni va makroiqtisodiy agentlar harakatining ratsionallik darajasigacha. Lekin, koʻp hollarda tebranishlar yalpi talab va yalpi taklif orasidagi balans yoʻqolishi sababli yuzaga keladi. Biznes sikllar nazariyasi rivojlanishida William Nordhaus, Robert Lucas Jr., Finn E. Kydland, Edward C. Prescott va Joseph Schumpeter kabi olimlar katta hissa qoʻshishgan.

Iqtisodiy sikllar oʻz xususiyatlariga koʻra, makroiqtisodiyotning asosiy muammolari boʻlmish inflyatsiya va ishsizlik bilan doimiy bogʻliq hisoblanadi. Davlat iqtisodiyoti oʻz imkoniyatlari choʻqqisiga yetganida, koʻp hollarda bu mamlakatda inflyatsiya koʻrsatkichini keskin oshirib yuboradi. Yuqori inflyatsiya darajasi aholi xarid qobiliyatini pasaytiradi. Yetarlicha daromad olmayotgan ishlab chiqaruvchilar ishchilarni ishdan boʻshatishga majbur boʻladilar va siklli ishsizlik yuzaga keladi. Davlat siyosati mamlakatdagi iqtisodiy fazadan, yaʼni yuksalish yoki turgʻunlikda ekanligiga qarab shakllanadi. Agar iqtisodiyot turgʻunlik sharoitida boʻlsa, davlat ragʻbatlantiruvchi siyosat orqali iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqishga harakat qiladi. Iqtisodiyot yuksalish fazasida boʻlsa, davlat inflyatsiya templarini pasaytirish uchun iqtisodiy faollikni cheklovchi siyosat olib boradi.

Davlatning makroiqtisodiy siyosati

Fiskal siyosat

Fiskal siyosat (byudjet-soliq siyosati) — iqtisodiyotni barqarorlashtirish maqsadida yalpi xarajatlar va soliq stavkalarini oʻzgartirish orqali amalga oshiriladigan siyosat. Hukumat inqiroz sharoitida mamlakat yalpi xarajatlarni oshirish va soliq stavkalarini pasaytirish orqali stimullovchi iqtisodiy siyosat, oʻsish fazasida esa yalpi xarajatlarni kamaytirish va soliq stavkalarini oshirish orqali cheklovchi iqtisodiy siyosatdan foydalanishi mumkin.

Fiskal siyosat qoʻllanilish usullariga koʻra ikkiga, diskret va avtomatik siyosatlarga boʻlinadi. Diskret siyosat aniq yoʻnaltirilgan siyosat boʻlib, oʻz ichiga davlat xarajatlarini, soliqlar va byudjet qoldigʻidagi oʻzgarishlarni oladi. Diskret siyosat samarali boʻlsa-da, uni amalga oshirish uchun avvalo qonun chiqaruvchi hokimiyat roziligi kerak. Bunday qarorlar tezda koʻrib chiqilmasligi sababli, kechikkan holda amalga oshirilgan oʻzgarishlar kutilganidek samarali boʻlmasligi mumkin. Avtomatik fiskal siyosat deganda esa davlat aralashuvisiz ham byudjet parametrlari va soliq stavkasining oʻzgarishi tushuniladi. Masalan, davlat iqtisodiyotda har bir ishsiz uchun nafaqa beradi. Agar inqiroz yuzaga kelsa, ishsizlar koʻpayadi, ularga sarflanuvchi byudjet xarajatlari ham koʻpayadi. Yoki iqtisodiyotda bum sodir boʻlsa, iqtisodiy agentlar daromadi oshadi va ular avtomatik tarzda koʻproq soliq toʻlay boshlashadi (ayniqsa, mamlakatda progressiv soliq stavkasi amal qilsa)Andoza:Sfn.

Fiskal siyosat kamchiliklarga ham ega. Davlat tomonidan amalga oshirilgan byudjet-soliq siyosati koʻpincha byudjet defitsiti paydo boʻlishiga sabab boʻladi. Pul mablagʻlarini keragidan ortiq boʻlishi ham davlat uchun ziyondir. Fiskal siyosatning asosiy muammosi sifatida Crowding out samarasi hisoblanadi. Chunki, davlat oʻz xarajatlarini oshirganida, moliya bozoridagi foiz stavkasi ham oshadi va mamlakatga investitsiyalar hajmi pasayadi.

Monetar siyosat

Monetar siyosat (pul-kredit siyosati) — Markaziy bank yordamida, pul taklifini oʻzgartirish orqali amalga oshiriladigan barqarorlashtiruvchi davlat siyosatiAndoza:Sfn. Monetar siyosatning bank tizimiga taʼsir qilish muddati fiskal siyosatdan tezroq hisoblanadi. Monetar siyosatda foydalaniladigan asosiy instrumentlarAndoza:Sfn:

• Majburiy rezerv normasining oʻzgarishi. Rezerv normalarining pasayishi kredit berishni stimullaydi va aksincha.

• Foiz stavkalariga taʼsir orqali. Masalan, AQShdagi Federal Funds Rate va Oʻzbekistondagi asosiy stavka.

• Ochiq bozordagi operatsiyalar va repurchase agreement (REPO) shartnomalari. Ochiq bozordagi shartnomalar deganda davlat tomonidan qimmatli qogʻozlar bozorida amalga oshirilgan oldi-sotdi shartnomalari tushuniladi. REPO — qimmatli qogʻozlar yoki boshqa aktivlar kafolati ostida Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ajratiladigan kapital.

Stimullovchi pul-kredit siyosati orqali pul massasini oshishi nafaqat aholiga, balki tijorat banklariga ham foydali hisoblanadi. Chunki pul massasi oshgan sharoitda banklar koʻproq kredit berishi mumkin. Lekin, monetar siyosat nafaqat Markaziy bankka, balki tijorat banklari va uy xoʻjaliklariga bogʻliq boʻlgani sababli, natija kutilganidan uzoq muddatda paydo boʻlishi mumkinAndoza:Sfn.

Davlatning inqirozli siyosati

Foiz stavkasi va inqirozlar (boshqa rangli ustun shaklida). Grafikdan koʻrish mumkinki, deyarli barcha inqirozlardan oldin uzoq vaqt davomida past foiz stavkalari amalda boʻlgan, keyin esa foiz stavkalari keskin oshgan va oqibatda iqtisodiy inqiroz yuzaga kelgan. Davlat inqirozni yumshatish va iqtisodiyotni stimullash uchun yana foiz stavkasini tushirgan.

Dunyodagi koʻpgina yirik inqirozlar davlatlarning notoʻgʻri makroiqtisodiy siyosatlari yoki iqtisodiyotni yetarli darajada nazorat qilmasliklari oqibatida sodir boʻlgan. Buyuk Depressiya, dot-com bubble (texnologiyalar bozoridagi inqiroz) va jahon iqtisodiy inqirozi shular jumlasidan. Texnologiyalar bozorida economic bubble paydo boʻlishiga investitsion firmalarning qalbaki moliyaviy hisobotlari, kompaniyalar va OAV tomonidan berilgan yolgʻon axborot sababchi boʻlgan. Buyuk Depressiya yuzaga kelishida esa yuqori boj tariflari, Federal Rezerv Tizimining moliya bozoridagi keng qamrovli spekulyatsiyani vaqtida bartaraf etmaganligi, iqtisodiy faollik past boʻlgan sharoitda foizlarni keskin koʻtarishi va 1930—1931-yillarda yuzaga kelgan bank run sabab qilib koʻrsatiladi. Iqtisodchilar Emi Nakamura va Jón Steinssonning 2018-yildagi xulosalariga koʻra, shuncha inqirozlardan soʻng ham, davlatlar tomonidan olib borilayotgan turli makroiqtisodiy siyosatlar oqibatlari har doim ham ijobiy natijalarga olib kelmayapti va shu sababli bunday siyosatlar tanqid ostida qolmoqda. COVID-19 pandemiyasi paytida qabul qilingan iqtisodiy qarorlar yetarli darajada samarali emasligi sababli, u iqtisodiyotga ham, odamlar hayotini saqlashda ham kutilganidek yordam bermadi.

Empirik tadqiqotlarga koʻra, hukumatning foiz stavkasini pasaytirish siyosati koʻp hollarda keyingi inqirozlarga sharoit yaratadi. Iqtisodiy liberalizm gʻoyalariga ega boʻlgan iqtisodchi F.Hayekning fikriga koʻra, Markaziy banklar tomonidan foiz stavkasining tushirilishi nafaqat investitsiyalar hajmini sunʼiy darajada oshiradi, balki notoʻgʻri investitsion siyosatni paydo qiladi. Bunday investitsion siyosat sharoitida uzoq muddatlarga moʻljallangan investitsiyalar hajmi qisqa muddatli investitsiyalarga nisbatan keskin darajada koʻpayib ketadi. Oqibatda iqtisodiyotda muvozanat buziladi va iqtisodiy bum inqirozga aylanadi. Bu jarayon iqtisodiyotda „Hangover theory“ deb yuritiladi va hozirgacha past foiz stavkalari tufayli yuzaga kelgan inqirozlarni asoslashda ishlatiladi.

Iqtisodiy oʻsish

Makroiqtisodiy siyosatning yana bir muhim vazifasi bu iqtisodiy oʻsishga erishish hisoblanadi. Nazariy darajada daromadlar tengsizligi, davlatlar orasidagi iqtisodiy oʻsish sur’atlaridagi farq va barqaror rivojlanish bilan iqtisodiy oʻsish nazariyasi shugʻullanadi. Bu masalalarni oʻrganuvchi birinchi tadqiqotlar XVIII asrda, asosiy gʻoyasi tugʻilish koʻrsatkichini pasaytirishga qaratilgan maltuschilik taʼlimotida aks ettirilgan. Thomas Robert Malthus oʻzining „Nufus qonuni toʻgʻrisida tajriba“ asarida aholi soni juda tez koʻpayib boradi, oziq-ovqat mahsulotlarining oʻsishi esa, ancha orqada qolib ketadi, degan fikrlarni keltirganAndoza:Sfn. Lekin, Malthus gʻoyasi matematik jihatdan aniq tasdiqlanmaganligi, texnologik progress va inson xulq-atvorini hisobga olmasligi, empirik maʼlumotlardan keskin farq qilganligi tufayli, koʻplab olimlar tomonidan tanqid qilingan. 1930-yillarda Big push modeliga asoslangan keynschilik gʻoyalari avj oldi. Bu gʻoyaning maqsadi davlat investitsiyalari orqali Industrial oʻsishni taʼminlash edi. 1950-yillar oxirlariga kelib, iqtisodiyotda „Solow modeli“ singari neoklassik modellar aktuallashib bordi. Neoklassik modellar faqatgina iqtisodiy muvozanatga erishish va uni taʼminlash masalalarinigina oʻrganar edi. 1980-yillar soʻnggida tuzilgan modellar iqtisodiy oʻsish sababi sifatida tashqi samaralarni koʻrsatgan. Ammo, bu modellardagi gʻoyalar amalda oʻz tasdigʻini topmadi. 1990-yillar boshlarida esa, tadqiqot va texnologik ishlanmalar sektorida yuzaga keluvchi monopol foyda hisobiga iqtisodiy oʻsishni taʼminovchi nazariya ishlab chiqildiAndoza:Sfn. XXI asrda yangi klassik maktab va yangi institutsionalizm maktabi iqtisodiy oʻsishga bogʻliq turli modellarni ishlab chiqishdi; yagona oʻsish nazariyasiga asoslangan model vujudga keldiAndoza:Sfn.

Iqtisodiy oʻsish omillariAndoza:SfnAndoza:Sfn:

• Mehnat (iqtisodiyotda ishlangan umumiy soatlar soni);

• Inson kapitali;

• Ashyoviy kapital miqdori;

• Texnologik progress;

• Erkin savdo;

• Mamlakatdagi erkinlik darajasi.

Adabiyotlar

• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book
• Andoza:Cite book