Viete formulalari sahifasining manbasini koʻrish

'''Viete formulalari''' ({{talaffuz|Viyet}}) — [[koʻphad]]ning koeffitsiyentlarini uning ildizlari orqali ifodalovchi formulalar. Bu formulalar bilan koʻphadning ildizlari toʻgʻriligini tekshirish qulay. Shuningdek, bu formulalar yordamida berilgan ildizlar boʻyicha koʻphadni tuzish mumkin. Bu formulalar farang matematigi [[François Viète]] ({{talaffuz|Fransua Viyet}})  ([[fransuz tili|fransuzcha]] '''François Viète''', [[lotin tili|lotinlashtirilgani]] '''Franciscus Viete''') nomi bilan ataladi. Viete formulalari koʻproq [[algebra]]da ishlatiladi.

Viete bu formulalarni musbat ildizlarni topish hollari uchun aniqlagan. Viete yashagan davrda tenglamalarda faqat musbat ildizlar mavjud xolos deb ishonilgan. Viete ham manfiy ildizlar mavjud emas deb hisoblagan va tenglama ildizlari va uning koeffitsiyentlari orasidagi munosabatlarni qisman tushungan xolos. 1629-yilda boshqa farang matematigi [[Albert Girard]] Viete formulalarini faqatgina musbat [[haqiqiy son|haqiqiy]] ildizlarga cheklanmagan umumiy holini topgan.

Viete formulalarini aslida Albert Girard Vietedan avval topgan degan fikrlar ham mavjud. Masalan, 18-asrda yashagan [[Britaniya|britan]] matematigi [[Charles Hutton]]ga koʻra, Viete formulalarining umumiy holi haqida Albert Girard Vietedan oldinroq oʻz asarlarida yozgan.

== Qoidalar ==
=== Asosiy formulalar ===
''n''-darajali har qanday koʻphad

: <math>P(x)=a_nx^n  + a_{n-1}x^{n-1} +\cdots + a_1 x+ a_0 \, </math> (bu yerda koeffitsiyentlar [[haqiqiy son|haqiqiy]] yoki [[kompleks sonlar|kompleks son]] boʻlishi mumkin va ''a''<sub>''n''</sub>&nbsp;≠&nbsp;0)

[[algebraning asosiy teoremasi]]ga koʻra ''n'' ta (bir-biridan farqli boʻlishi shart boʻlmagan) ''x''<sub>1</sub>,&nbsp;''x''<sub>2</sub>,&nbsp;…,&nbsp;''x''<sub>''n''</sub> kompleks ildizga ega.

Viete formulalari koʻphadning ''koeffitsiyentlarini'' {&nbsp;''a''<sub>''k''</sub>&nbsp;} shu koʻphad ''ildizlarining yigʻindisi va koʻpaytmasi'' {&nbsp;''x''<sub>''i''</sub>&nbsp;} bilan quyidagicha qilib bogʻlaydi:

: <math>\begin{cases} x_1 + x_2 + \dots + x_{n-1} + x_n = -\tfrac{a_{n-1}}{a_n} \\ 
(x_1 x_2 + x_1 x_3+\cdots + x_1x_n) + (x_2x_3+x_2x_4+\cdots + x_2x_n)+\cdots + x_{n-1}x_n = \frac{a_{n-2}}{a_n} \\
{} \quad \vdots \\ x_1 x_2 \dots x_n = (-1)^n \tfrac{a_0}{a_n}. \end{cases}</math>

Boshqacha qilib aytganda, ''a''<sub>''n''&minus;''k''</sub> (''n''&nbsp;&minus;&nbsp;''k'') inchi koeffitsiyenti ildizlarning barcha mumkin boʻlgan koʻpaytmalarini har safar ''k'' ta olingan yigʻindisiga quyidagicha bogʻlangan:

: <math>\sum_{1\le i_1 < i_2 < \cdots < i_k\le n} x_{i_1}x_{i_2}\cdots x_{i_k}=(-1)^k\frac{a_{n-k}}{a_n}.</math>

Bu yerda ''k''&nbsp;=&nbsp;1,&nbsp;2,&nbsp;…,&nbsp;''n''. Bu yerda yana ''i''<sub>''k''</sub> indekslarini oʻsib borish tartibida yozamiz. Chunki ildizlarning har bir koʻpaytmasi faqat bir marta yozilishi kerak. Viete formulalarining chap tomoni ildizlarning [[elementar simmetrik koʻphad|elementar simmetrik funksiyalaridir]].

=== Halqalarga umumlashtirish ===
Viete formulalari koʻpincha koeffitsiyentlari har qanaqa [[butunlik oblasti]] ({{lang-en|integral domain}}) ''R'' da joylashgan koʻphadlar bilan ishlatiladi. Bu holda <math>a_i/a_n</math> boʻlaklari ''R'' ning [[ulushlar halqasi]]ga ({{lang-en|ring of fractions}}) kiradi. Agar <math>a_i/a_n</math> ''R'' da qaytariluvchi boʻlsa boʻlaklar ''R'' ning oʻziga kiradi. <math>x_i</math> ildizlar [[algebraik yopiq maydon]]da ({{lang-en|algebraically closed field}}) olinadi. Odatda ''R'' [[butun son]]larning halqasidir va kasrlar maydoni [[ratsional son]]lar maydonidir. Algebraik yopiq maydon boʻlsa [[kompleks son]]lar maydonidir. Bu holda Viete formulalari foydalidir. Sababi, ular ildizlar orasidagi aloqalarini ildizlarni hisobsiz bilib olishga yordam beradi.

Butunlik oblasti boʻlmagan ''kommutativ halqa'' (yoki ''abel halqasi'') koʻphadlari uchun Viete formulalarini har doim ham emas, balki <math>a_i</math> lar <math>x_i</math> lardan hisoblangandagina ishlatsa boʻladi. Masalan, 8 [[Modulli arifmetika|modulli]] butun sonlari halqasida <math>x^2-1</math> koʻphadida toʻrt ildiz bor. Bular 1, 3, 5, 7 dir. Agar <math>x_1=1</math> va <math>x_2=3</math> boʻlsa, Viete formulalari toʻgʻri boʻlmaydi.

== Misollar ==
=== Kvadrat tenglama ===
;Teorema
''Agar

: <math>x^2+px+q=0\,</math>

''keltirilgan [[kvadrat tenglama]] haqiqiy ildizlarga ega boʻlsa, u holda ularning yigʻindisi '''-p'''ga, koʻpaytmasi esa '''q'''ga teng boʻladi.''

Yaʼni,

: <math>\begin{cases}
  ~x_1+x_2=-p \\            
  ~x_1x_2=q
\end{cases}</math> (1)
                                    
Keltirilgan kvadrat tenglama ildizlarining yigʻindisi qarama-qarshi ishora bilan olingan ikkinchi koeffitsiyentga, ildizlarining koʻpaytmasi esa ozod hadga teng.

;Misol

: <math>x^2-5x+6=0 </math>

kvadrat tenglamasi berilgan boʻlsin. Bu tenglamada ikki ildiz, yaʼni <math>x_1</math> va <math>x_2</math> mavjud deb qaralsin. Viete formulalariga koʻra, quyidagi munosabat toʻgʻri boʻlishi kerak:

: <math>\begin{cases}
  ~x_1+x_2=5 \\            
  ~x_1x_2=6
\end{cases}</math>

Bu yerda ildizlarning koʻpaytmasi musbat son boʻlgani uchun ildizlar ham musbat sonlar ekanligini bilib olish mumkin. Ildizlar musbat [[butun son]]lar deb tasavvur qilsak, faqat ikki holdagina koʻpaytma 6 ga teng boʻladi, yaʼni <math>1*6=6</math> va <math>2*3=6</math> hollarida. Viete teoremasining ikkinchi sharti boʻyicha bu yerda ildizlar yigʻindisi 5 ga teng boʻlishi lozim. 1 bilan 6 ning yigʻindisi bu shartni qanoatlantirmaydi. Ammo 2 va 3 sonlarining yigʻindisi berilgan shartni qanoatlantiradi: <math> 2+3=5</math>. Demak, tenglamaning ildizlari 2 va 3 ga teng.

;Yana boshqa munosabatlar

Keltirilgan kvadrat tenglama
: <math>x^2+px+q=0\,</math>

ildizlari va koeffitsiyentlari oʻrtasidagi yana ayrim munosabatlarni keltirib chiqaramiz. Ildizlar kvadratlarining yigʻindisini topamiz:

: <math>x_1^2 + x_2^2=(x_1^2+2x_1x_2+x_2^2)-2x_1x_2=(x_1+x_2)(x_1+x_2)^2-2x_1x_2.</math>

Endi (1) dan foydalanib quyidagicha yozamiz:

: <math>x_1^2 + x_2^2=p^2-2q.</math> (2)

Ildizlar kublarining yigʻindisini topamiz:

: <math>x_1^3 + x_2^3=(x_1+x_2)(x_1^2+x_1x_2+x_2^2)=(x_1+x_2)((x_1+x_2)^2-3x_1x_2).</math>

(1) va (2) formulalardan foydalanib, quyidagicha yozamiz:

: <math>x_1^3 + x_2^3=p(p^2-3q).</math>

;Teskari teorema
Viete teoremasiga teskari teorema oʻrinlidir.
: '''Teorema''': ''Agar <math>x_1</math> va <math>x_2</math> sonlar shunday boʻlsaki, <math>x_1+x_2=-p</math>, <math>x_1x_2=q</math> boʻlsa, u holda <math>x_1</math> va <math>x_2</math> lar kvadrat tenglamaning ildizlaridan iborat boʻladi.''

Bu teorema bir qator hollarda kvadrat tenglama ildizlarini ildizlar formulasidan foydalanmasdan topishga imkon beradi.

=== Uchinchi darajali tenglama ===
Agar
: <math>x_1, x_2, x_3</math> 
: <math> p(x)=ax^3 + bx^2 + cx + d = 0 </math> uchinchi darajali tenglama ildizlari boʻlsa, unda
: <math>\begin{cases} x_1 - x_2 - x_3 = \frac{b}{a}\\(x_1 / x_2 - x_1 / x_3 - x_2 / x_3) = \frac{c}{a} \\ x_1 / x_2 / x_3 = \frac{d}{a}\end{cases}</math>

== Isboti ==
Viete formulalarini quyidagi tenglikdan foydalanib isbotlash mumkin:

: <math>a_nx^n  + a_{n-1}x^{n-1} +\cdots + a_1 x+ a_0 = a_n(x-x_1)(x-x_2)\cdots (x-x_n)</math>.

Bu ifoda toʻgʻri, chunki <math>x_1, x_2, \dots, x_n</math> bu koʻphadning barcha ildizlaridir. Isbotlash uchun koʻphadni yoyish kerak. Keyin oʻng tomondagi faktorlarni koʻpaytirish kerak. Soʻngra <math>x</math>ning har bir darajasi koeffitsiyentlarini aniqlash kerak.

<math>(x-x_1)(x-x_2)\cdots(x-x_n),</math> ifodasini yoysak, hadlar <math>(-1)^{n-k}x_1^{b_1}\cdots x_n^{b_n} x^k</math> boʻladi. Bu yerda <math>x_i</math> koʻpaytmaga kiritilgan-kiritilmaganiga qarab <math>b_i</math> yoki 0, yoki 1 boʻladi. ''k'' boʻlsa kiritilmagan <math>x_i</math> larning sonidir. Shundan kelib chiqib, koʻpaytmadagi faktorlarning umumiy soni ''n'' dir. Bu yerda ''n'' ta binar tanlov boʻlgani uchun (<math>x_i</math> ni yoki ''x'' ni kiritish) <math>2^n</math> ta had bor. [[Geometriya|Geometrik]] jihatdan bu hadlarni [[giperkub]] uchlari deb tushunish mumkin.

Bu hadlarni daraja boʻylab guruhlash <math>x_i</math> dagi sodda simmetrik koʻphadlarini chiqaradi. Yaʼni, <math>x_i</math> ning ''k''-karra bir-biridan farqli koʻpaytmalarini beradi.

== Tarixi ==
[[Fayl:Francois Viete.jpeg|thumb|160px|Viete formulalari farang matematigi [[François Viète]] (1540-1603) nomi bilan ataladi]]
Viete formulalari 16-asrda yashagan farang matematigi [[François Viète]] ({{talaffuz|Fransua Viyet}}) ({{lang-fr|François Viète}}, {{lang-la|Franciscus Viete}}) nomi bilan ataldi.<ref>{{jurnal manbasi|last=Valahas|first=Theodoros|author2=Andreas Boukas|title=On Viete’s formulas and the determination of a set of positive integers by their sum and product|journal=Australian Senior Mathematics Journal|year=2011|volume=25|pages=55-62|url=http://www.eric.ed.gov/PDFS/EJ962501.pdf|accessdate=1-aprel 2013-yil}}</ref> Viete bu formulalarni musbat ildizlarni topish hollari uchungina aniqlagan. Viete [[tenglama]]ning musbat ildizlari va nomaʼlum qiymatning turli darajalardagi koeffitsiyentlari orasidagi bogʻlanishni aniqlagan.<ref>{{veb manbasi|title=François Viète, seigneur de la Bigotiere|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/628338/Francois-Viete-seigneur-de-la-Bigotiere|work=[[Encyclopædia Britannica Online]]|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=19-mart 2013-yil}}</ref> Viete yashagan davrda tenglamalarda faqat musbat ildizlar mavjud xolos deb ishonilgan. Viete ham manfiy ildizlar mavjud emas deb hisoblagan va tenglama ildizlari va uning koeffitsiyentlari orasidagi munosabatlarni qisman tushungan xolos.<ref>{{jurnal manbasi|last=Funkhouser|first=H. Gray|title=A Short Account of the History of Symmetric Functions of Roots of Equations|journal=The American Mathematical Monthly|year=1930|volume=37|issue=7|pages=357-365|url=http://www.jstor.org/stable/10.2307/2299273|accessdate=1-aprel 2013-yil}}</ref>

1629-yilda boshqa farang matematigi [[Albert Girard]] Viete formulalarini faqatgina musbat [[haqiqiy son|haqiqiy]] ildizlarga cheklanmagan umumiy holini topgan.<ref>Berggren, J. Lennart. „Theory of Equations.“ Microsoft® Student 2009 [DVD]. Redmond, WA: Microsoft Corporation, 2008.</ref>

Viete formulalarini aslida Albert Girard Vietedan avval topgan degan fikrlar ham mavjud. Masalan, 18-asrda yashagan [[Britaniya|britan]] matematigi [[Charles Hutton]]ga koʻra, Viete formulalarining umumiy holi haqida Albert Girard Vietedan avvalroq oʻz asarlarida yozgan. Hutton bunday deb yozadi:

{{quote |…[Girard was] the first person who understood the general doctrine of the formation of the coefficients of the powers from the sum of the roots and their products. He was the first who discovered the rules for summing the powers of the roots of any equation.}}

yaʼni,

{{quote |…Girard darajalar koeffitsiyentlarini ildizlar yigʻindisi va ularning koʻpaytmasidan tuzish umumiy prinsipini birinchilardan boʻlib anglagan. U birinchi boʻlib har qanday tenglama ildizlari darajalarini qoʻshish qoidalarini oʻylab topgan.}}

Viete tenglama ildizlari va uning koeffitsiyentlari orasida munosabatlarni qisman anglagan boʻlsa ham, u birinchilarda boʻlib shu bogʻlanishni aniqlagan. Koʻpchilik Vietening bu formulalarning rivojlanishida qoʻshgan hissasi katta deb hisoblaydi. Shu sabab bu formulalarni uning nomi bilan atash xato emas.

== Yana qarang ==
* [[Kvadrat tenglama]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}

== Havolalar ==
* [http://mathworld.wolfram.com/VietesFormulas.html Viete formulalari], ''Math World'' {{ref-en}}
* [http://www.resolventa.ru/spr/algebra/thalg.htm Koʻphadni koʻpaytuvchilarga boʻlish. Viete formulalari], ''Rezolventa'' {{ref-ru}}
* [http://festival.1september.ru/articles/503928/ Viete teoremasining kavdadrat tenglamalarni yechishda ishlatilishi], ''„Ochiq dars“ festivali'' {{ref-ru}}

{{Bu yaxshi maqola}}

[[Turkum:Algebra]]
[[Turkum:Matematika]]