Tevatron sahifasining manbasini koʻrish

 

'''Tevatron''' [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQShda]] [[Batavia (Illinois)|, Illinoys shtatining Batavia shahridan]] sharqda joylashgan [[Fermilab|Fermi milliy tezlatkich laboratoriyasida]] (shuningdek, ''Fermilab'' nomi bilan ham tanilgan) halqasiomn [[Zarracha tezlatgichi|zarrachalar tezlatgichi]] (2011-yilgacha faol) boʻlgan va [[Katta adron kollayderi|Katta Adron Kollayderidan (LHC)]] keyin qurilgan ikkinchi eng yuqori energiya zarralari kollayderidir. Tevatron 6,28 km (3,90 milya) halqada [[proton]] va [[antiproton]]<nowiki/>larni 1 TeV energiyagacha tezlatuvchi sinxrotron edi, shuning uchun uning nomi shu edi<ref>{{Veb manbasi|url=http://history.fnal.gov/main_ring.html#start|sarlavha=Accelerator History—Main Ring|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab History and Archives Project|arxivsana=2012-05-09|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120509085138/http://history.fnal.gov/main_ring.html#start}}</ref><ref>
{{Cite journal|last=R. R. Wilson|author-link=Robert R. Wilson|year=1978|title=The Tevatron|url=http://lss.fnal.gov/archive/test-tm/0000/fermilab-tm-0763.shtml|publisher=[[Fermilab]]|id=FERMILAB-TM-0763}}</ref>. Tevatron 1983-yilda 120 million dollarga qurib bitkazildi va 1983-2011-yillardagi faol yillar davomida sezilarli modernizatsiya investitsiyalari amalga oshirildi.

Tevatronning asosiy yutugʻi 1995-yilda [[Yuqori kvark|top kvark]] — zarralar fizikasining [[Standart model|standart modeli]] tomonidan bashorat qilingan oxirgi [[Elementar zarracha|fundamental fermionning]] kashf etilishi edi. 2012-yil 2-iyulda [[Fermilab|Fermilabdagi]] [[Fermilabdagi kollayder detektori|CDF]] va [[D0 tajriba|DØ]] kollayder tajriba guruhlari olimlari 2001-yildan beri Tevatron kollayderidan hosil boʻlgan 500 trillionga yaqin toʻqnashuvlar tahlili natijalarini eʼlon qilishdi va shubhali [[Higgs bozoni|Xiggs bozonining]] mavjudligi (Ishonch 99,8 %<ref name="FNAL Higgs boson results">{{Veb manbasi|url=http://www.fnal.gov/pub/presspass/press_releases/2012/Higgs-Tevatron-20120702.html|sarlavha=Tevatron scientists announce their final results on the Higgs particle|nashriyot=Fermi National Accelerator Laboratory|sana=July 2, 2012|kirish sanasi=July 7, 2012}}</ref>, keyinroq 99,9 % ga yaxshilandi<ref>
{{Veb manbasi|sarlavha=Tevatron experiments observe evidence for Higgs-like particle|url=https://cerncourier.com/a/tevatron-experiments-observe-evidence-for-higgs-like-particle/|sana=23 August 2012|nashriyot=CERN|kirish sanasi=21 April 2021}}</ref>) yuqori ehtimollik bilan ekanligini aniqladilar.

Tevatron 2011-yil 30-sentabrda byudjetni qisqartirish maqsadida<ref name="sciam2011">{{Yangiliklar manbasi |last=Mark Alpert |date=29 September 2011 |title=Future of Top U.S. Particle Physics Lab in Jeopardy |work=Scientific American |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=future-of-top-us-particle |access-date=7 October 2012}}</ref> va 2010-yil boshida ish boshlagan va ancha kuchliroq boʻlgan LHC qurib bitkazilganligi sababli oʻz faoliyatini toʻxtatdi (rejalashtirilgan energiya LHCda ikkita 7 TeV edi, Tevatrondagi 1 TeV ga nisbatan ancha yuqori). Tevatronning asosiy halqasi, ehtimol, kelajakdagi tajribalarda qayta qoʻllanadi va uning tarkibiy qismlari boshqa zarracha tezlatgichlariga oʻtkazilishi mumkin<ref>{{cite magazine|url=https://www.symmetrymagazine.org/article/february-2012/the-tevatrons-proud-legacy|title=The Tevatron's proud legacy|date=2012-02-01|first=Rhianna|last=Wisniewski|magazine=Symmetry Magazine|publisher=Fermilab/SLAC}}</ref>.

== Tarix ==
1968-yil 1-dekabrda chiziqli tezlatkich (linac) uchun asoslar ochildi. Asosiy tezlatgich korpusining qurilishi 1969-yil 3-oktabrda, NAL direktori [[Robert R. Uilson|Robert R. Wilson]] tomonidan yerning birinchi kurak aylantirilganda boshlangan. Bu 6.3 km ga aylanadi aylanasi Fermilabning asosiy halqasi<ref name="Fermilab History">{{Veb manbasi|url=http://history.fnal.gov/main_ring.html#start|sarlavha=Accelerator History—Main Ring|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab History and Archives Project|arxivsana=2012-05-09|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120509085138/http://history.fnal.gov/main_ring.html#start}}</ref>.

Birinchi linac 200 MeV nurlanish 1970-yil 1-dekabrda boshlangan. Birinchi kuchaytiruvchi 8 GeV nur 1971-yil 20-mayda ishlab chiqarilgan. 1971-yil 30-iyunda proton nurlari birinchi marta Milliy tezlatkichlar laboratoriyasi tezlatkich tizimi orqali boshqarildi. Nur faqat 7 GeV ga tezlashtirildi. Oʻshanda Booster Accelerator Linacdan 200 MeV protonlarni olib, ularning energiyasini 8 milliard elektron voltga „koʻtargan“. Keyin ular asosiy tezlatgichga kiritildi<ref name="Fermilab History"/>.

Oʻsha yili Asosiy halqa qurib bitkazilishidan oldin, Wilson 1971-yil 9-martda Atom energiyasi boʻyicha qoʻshma qoʻmitaga [[Supero'tkazuvchi magnit|oʻta oʻtkazuvchan magnitlar]] yordamida yuqori energiyaga erishish mumkinligini tasdiqladi. Shuningdek, u buni asosiy halqa bilan bir xil tunnel yordamida amalga oshirish mumkinligini va yangi magnitlar asosiy halqaning mavjud magnitlariga parallel ravishda ishlaydigan bir xil joylarda oʻrnatilishini taklif qildi. Bu Tevatron loyihasining boshlangʻich nuqtasi edi<ref>{{Veb manbasi|url=http://history.fnal.gov/transition.html|sarlavha=Accelerator History—Main Ring transition to Energy Doubler/Saver|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab History and Archives Project|arxivsana=2012-12-18|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121218092249/http://history.fnal.gov/transition.html}}</ref>. Tevatron 1973-1979-yillar oraligʻida tadqiqot va ishlab chiqish bosqichida edi, shu bilan birga Asosiy halqadagi tezlashtirish kuchaytirildi<ref name="TevCryo">
{{Cite journal|title=The Fermilab Tevatron Cryogenic Cooling System|url=http://www.asme.org/getmedia/54536aae-9831-4a29-aabc-55b93beba1a4/169-Cryogenic-Cooling-System-Fermilab-Tevatron.aspx|year=1993|publisher=[[ASME]]|access-date=2015-08-12}}</ref>.

Bir qator muhim bosqichlar 1972-yil 22-yanvarda 20 GeV ga, 4-fevralda 53 GeV ga va 11-fevralda 100 GeV ga koʻtarildi. 1972-yil 1-martda oʻsha paytdagi NAL tezlatkich tizimi birinchi marta protonlar nurini tezlashtirdi. Uning dizayn energiyasi 200 GeV, 1973-yil oxiriga kelib, NAL tezlatgich tizimi muntazam ravishda 300 GeV da ishladi<ref name="Fermilab History"/>.

1976-yil 14-mayda Fermilab oʻzining protonlarini 500 GeV gacha tezlata oldi. Ushbu yutuq 1000 GeV ga teng boʻlgan yangi energiya shkalasini — teraelektronvoltni (TeV) joriy qilish imkoniyatini berdi. Oʻsha yilning 17-iyunida Yevropa [[Super Proton Sinxrotron]] tezlatkichi (SPS) atigi 400 GeV boʻlgan dastlabki aylanma proton nuriga (tezlashtiruvchi radiochastota kuchiga ega boʻlmagan) erishdi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2 July 2011 |title=Super Proton Synchrotron marks its 25th birthday |work=CERN courier |url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28470 |access-date=7 October 2012 |archive-date=2011-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111120004907/http://cerncourier.com/cws/article/cern/28470 |url-status=dead }}</ref>.

Anʼanaviy magnit asosiy halqa 1981-yilda uning ostiga oʻta oʻtkazuvchan magnitlarni oʻrnatish uchun yopilgan. Asosiy halqa 2000-yilda asosiy halqadan g‘arbiy tomonda asosiy injektor qurib bitkazilgunga qadar Tevatron uchun injektor sifatida xizmat qilishda davom etdi<ref name="Fermilab Transition">{{Veb manbasi|url=http://history.fnal.gov/transition.html|sarlavha=Accelerator History—Main Ring transition to Energy Doubler/Saver|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab History and Archives Project|arxivsana=2012-12-18|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121218092249/http://history.fnal.gov/transition.html}}</ref>. Oʻsha paytda maʼlum boʻlganidek, „Energiya dublyori“ oʻzining birinchi tezlashtirilgan nurini — 512 GeV — 1983-yil 3-iyulda ishlab chiqardi<ref>{{Cite journal|url=http://www.fnal.gov/pub/ferminews/ferminews03-11-01/p4.html|journal=Fermi News|title=1983—The Year the Tevatron Came to Life|volume=26|year=2003|issue=15}}</ref>.

Uning dastlabki energiyasi 800 GeV ga teng 1984-yil 16-fevralda erishilgan. 1986-yil 21-oktyabrda Tevatronda tezlashuv 900 GeV ga oshirildi, 1986-yil 30-noyabrda 1,8 TeV da birinchi proton-antiproton toʻqnashuvini taʼminladi<ref name="timeline">{{Veb manbasi|url=http://www.fnal.gov/pub/tevatron/milestones/interactive-timeline.html|sarlavha=Interactive timeline|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab}}</ref>.

''Asosiy'' halqani almashtirgan ''Asosiy injektor''<ref name="cern2001" /> 1993-yildan olti yil davomida 290 million dollarga qurilgan eng muhim qoʻshimcha boʻldi<ref name="Fermilab Main injector">{{Veb manbasi|url=http://www-fmi.fnal.gov/History/history.html|sarlavha=Main Injector and Recycler Ring History and Public Information|kirish sanasi=7 October 2012|nashriyot=Fermilab Main Injector department|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111015015038/http://www-fmi.fnal.gov/History/history.html|arxivsana=15 October 2011}}</ref>. Tevatron kollayderi Run II 2001-yil 1-martda ushbu obyektni yangilash muvaffaqiyatli yakunlanganidan soʻng boshlandi. Oʻshandan beri nur 980 GeV energiyani etkazib berishga qodir edi<ref name="cern2001">{{Yangiliklar manbasi |date=30 April 2001 |title=Run II begins at the Tevatron |work=CERN courier |url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28420 |access-date=7 October 2012 |archive-date=2010-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101214145957/http://cerncourier.com/cws/article/cern/28420 |url-status=dead }}</ref>.

Tevatron oʻz faoliyatini 2011-yil 30-sentyabrda toʻxtatdi. 2011-yil oxiriga kelib, CERNdagi Katta adron kollayderi (LHC) Tevatronnikidan deyarli oʻn baravar yuqori yorqinlikka erishdi (3,65 {{E|33}} sm <sup>−2</sup> s <sup>−1</sup>) va nur energiyasi 3,5 TeV ga teng har biri (2010-yil 18-martdan beri) Tevatronning (0,98 TeV) imkoniyatlaridan ~3,6 baravar koʻp edi.

== Mexanika ==
Tezlashtirish bir necha bosqichda sodir boʻldi. Birinchi bosqich 750 [[Elektronvolt|kV]] kuchlanishli ''[[Cockcroft-Walton generatori|Cockcroft-Walton]]'' pre-tezlatgichi boʻlib, u [[vodorod]] gazini [[Ionlash|ionlashtirdi]] va musbat [[Kuchlanishi|kuchlanish]] yordamida yaratilgan manfiy ionlarni tezlashtirdi. Keyin ionlar 150 [[metr]] uzunlikdagi [[Chiziqli tezlatgich|chiziqli tezlatgichga]] (linac) oʻtadi, u ionlarni 400 [[Elektronvolt|MeV]] ga tezlashtirish uchun tebranuvchi elektr maydonlarini ishlatdi. Keyin ionlar [[Elektron|elektronlarni]] olib tashlash uchun uglerod folgasidan oʻtkaziladi. Keyingi bosqichda, zaryadlangan [[Proton|protonlar]] ''Boosterga'' joʻnatiladi<ref>
{{Veb manbasi|sarlavha=Accelerators—Fermilab's Chain of Accelerators|url=http://www.fnal.gov/pub/inquiring/physics/accelerators/chainaccel.html|sana=15 January 2002|nashriyot=[[Fermilab]]|kirish sanasi=2 December 2009}}</ref>.

Booster kichik halqasimon sinxrotron boʻlib, uning atrofida protonlar taxminan 8 [[Elektronvolt|GeV]] energiyaga ega boʻlish uchun 20 000 martagacha aylanadi. Boosterdan zarrachalar bir qator vazifalarni bajarish uchun 1999-yilda tugallangan asosiy injektorga yuborilgan. U protonlarni 150 GeV gacha tezlashtirishi mumkin; antiproton yaratish uchun 120 GeV proton hosil qilinadi; antiproton energiyasini 150 GeV gacha oshiriladi; va Tevatronga proton yoki antiprotonlarni kiritiladi. Antiprotonlar ''Antiproton Manbai'' tomonidan hosil qilingan. 120 GeV protonlar nikel nishoni bilan toʻqnashib, bir qator zarrachalarni, shu jumladan akkumulyator halqasida toʻplanishi va saqlanishi mumkin boʻlgan antiprotonlarni hosil qiladi. Keyin halqa antiprotonlarni asosiy injektorga oʻtkazishi mumkin edi.

Tevatron asosiy injektordan zarrachalarni 980 GeVgacha tezlashtirishi mumkin edi. Protonlar va antiprotonlar 1,96 TeV da toʻqnashish uchun [[Fermilabdagi kollayder detektori|CDF]] va [[D0 Tajriba|DØ]] detektorlaridagi yoʻllarni kesib oʻtib, qarama-qarshi yoʻnalishda tezlashdi. Zarrachalarni yoʻlda ushlab turish uchun Tevatron suyuq [[Geliy|geliyda]] sovutilgan 774 ta niobiy-titanli oʻta oʻtkazuvchan dipol [[Magnit|magnitlardan]] foydalangan, bu esa 4,2 [[tesla]] maydon kuchiga ega. Zarrachalar tezlashgani sababli maydon taxminan 20 soniyadan koʻproq tezlikda oʻsdi. Nurni fokuslash uchun yana 240 NbTi [[Kvadrupol|quadrupole]] magnit ishlatilgan<ref name="TheTev">
{{Cite journal|last=R. R. Wilson|author-link=Robert R. Wilson|year=1978|title=The Tevatron|url=http://lss.fnal.gov/archive/test-tm/0000/fermilab-tm-0763.shtml|publisher=[[Fermilab]]|id=FERMILAB-TM-0763}}
[[Turkum:CS1 errors: missing periodical]]</ref>.

Tevatronning dastlabki dizayn yorqinligi 10<sup>30</sup> sm<sup>−2</sup> s<sup>−1</sup> ni tashkil etdi, ammo yangilanishlardan so‘ng tezlatkich 4 {{E|32}} sm<sup>−2</sup> s <sup>−1</sup> gacha yorug‘likni yetkazib bera oldi.

1993-yil 27-sentyabrda Tevatron tezlatgichining kriogen sovutish tizimi Amerika mexanik muhandislar jamiyati tomonidan Xalqaro tarixiy yodgorlik deb nomlandi. Tevatronning oʻta oʻtkazuvchan magnitlarini kriogen suyuq geliy bilan taʼminlagan tizim 1978-yilda qurib bitkazilganidan keyin mavjud boʻlgan eng katta past haroratli tizim edi. U zarrachalar nurini egib, fokuslashtirgan magnitlarning gʻaltaklarini oʻta oʻtkazuvchan holatda ushlab turdi, shunda ular normal haroratlarda talab qilinadigan quvvatning atigi 1/3 qismini isteʼmol qildilar<ref>
{{Cite journal|title=The Fermilab Tevatron Cryogenic Cooling System|url=http://www.asme.org/getmedia/54536aae-9831-4a29-aabc-55b93beba1a4/169-Cryogenic-Cooling-System-Fermilab-Tevatron.aspx|year=1993|publisher=[[ASME]]|access-date=2015-08-12}}
[[Turkum:CS1 errors: missing periodical]]</ref>.

== Kashfiyotlar ==
Tevatron nazariy zarrachalar fizikasi tomonidan bashorat qilingan bir nechta subatomik zarralar mavjudligini tasdiqladi yoki ularning mavjudligi haqida takliflar berdi. 1995-yilda CDF eksperimenti va DØ tajribasi hamkorligi [[Yuqori kvark|'''Top''' kvark]] topilganligini eʼlon qildi va 2007-yilga kelib ular uning massasini (172 GeV) deyarli 1 % aniqlikda oʻlchadilar. 2006-yilda CDF hamkorligi B<sub>s</sub> tebranishlarining birinchi oʻlchovi va sigma barionlarining ikki turini kuzatish haqida xabar berdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Experimenters at Fermilab discover exotic relatives of protons and neutrons|url=http://www.fnal.gov/pub/presspass/press_releases/sigma-b-baryon.html|nashriyot=Fermilab|sana=2006-10-23|kirish sanasi=2006-10-23}}</ref>. 2007-yilda DØ va CDF hamkorligi „Kaskad B“ (<math>\Xi_b^-</math>) [[Xi baryon]]<nowiki/>ning bevosita kuzatuvi haqida xabar berdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Back-to-Back b Baryons in Batavia|url=http://www.fnal.gov/pub/presspass/press_releases/backtobackBaryons.html|nashriyot=Fermilab|sana=2007-07-25|kirish sanasi=2007-07-25}}</ref>

2008-yil sentyabr oyida DØ hamkorligi <math>\Omega_b^-</math> „ikki karra strange“ Omega (oʻlchangan massasi kvark modeli prognozidan sezilarli darajada yuqori boʻlgan) barion aniqlanganligi haqida xabar berdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Fermilab physicists discover "doubly strange" particle|url=http://www.fnal.gov/pub/presspass/press_releases/Dzero_Omega-sub-b.html|nashriyot=Fermilab|sana=September 3, 2008|kirish sanasi=2008-09-04}}</ref><ref>{{Cite journal|last=V. M. Abazov ''et al.'' ([[DØ experiment|DØ collaboration]])|year=2008|title=Observation of the doubly strange b baryon {{SubatomicParticle|Bottom Omega-}}|volume=101|issue=23|pages=231002|journal=[[Physical Review Letters]]|arxiv=0808.4142|doi=10.1103/PhysRevLett.101.232002|pmid=19113541|bibcode=2008PhRvL.101w2002A}}</ref>. 2009-yil may oyida CDF hamkorligi DØ eksperimentida ishlatilganidan taxminan toʻrt baravar kattaroq maʼlumotlar namunasi tahlili asosida <math>\Omega_b^-</math>ni qidirish boʻyicha oʻz natijalarini eʼlon qildi.<ref>
{{Cite journal|last=T. Aaltonen ''et al.'' ([[CDF experiment|CDF Collaboration]])|year=2009|title=Observation of the {{SubatomicParticle|Bottom Omega-}} and Measurement of the Properties of the {{SubatomicParticle|Bottom Xi-}} and {{SubatomicParticle|Bottom Omega-}}|journal=[[Physical Review D]]|volume=80|issue=7|pages=072003|doi=10.1103/PhysRevD.80.072003|arxiv=0905.3123|bibcode=2009PhRvD..80g2003A}}</ref> CDF tajribasidan olingan massa oʻlchovlari {{Val|6054.4|6.8|u=MeV/c2}} edi va standart model bashoratlariga juda mos keladi va DØ tajribasidan ilgari xabar qilingan qiymatda hech qanday signal kuzatilmadi. DØ va CDF dan olingan ikkita mos kelmaydigan natijalar {{Val|111|18|u=MeV/c2}} ga farq qiladi yoki 6,2 standart ogʻish bilan. CDF tomonidan oʻlchangan massa va nazariy kutish oʻrtasidagi ajoyib kelishuv tufayli, bu CDF tomonidan kashf etilgan zarracha haqiqatan ham <math>\Omega_b^-</math> ekanligini tasdiqlaydi. [[Katta adron kollayderi|LHC]] tajribalarining yangi maʼlumotlari yaqin kelajakda vaziyatga oydinlik kiritishi kutilmoqda.

2012-yil 2-iyulda, [[Katta adron kollayderi|Katta adron kollayderida]] (LHC) rejalashtirilgan eʼlondan ikki kun oldin, CDF va DØ hamkorligidagi Tevatron kollayderi olimlari 2001-yildan beri ishlab chiqarilgan 500 trillionga yaqin toʻqnashuvlar tahlili natijalarini eʼlon qilishdi. Xiggs bozonining mavjudligi 115 dan 135 GeV gacha boʻlgan hududda massaga ega edi<ref>{{Veb manbasi|url=http://tevnphwg.fnal.gov/results/SM_Higgs_Summer_12/index.html|sarlavha=Updated Combination of CDF and DØ's Searches for Standard Model Higgs Boson Production with up to 10.0 fb-1 of Data|nashriyot=Tevatron New Phenomena & Higgs Working Group|sana=June 2012|kirish sanasi=August 2, 2012}}</ref><ref>{{Cite journal|url=http://tevnphwg.fnal.gov/results/Higgs_bb_Summer_12/index.html|title=Evidence for a particle produced in association with weak bosons and decaying to a bottom-antibottom quark pair in Higgs boson searches at the Tevatron|journal=Physical Review Letters|volume=109|issue=7|pages=071804|date=July 2012|access-date=August 2, 2012|bibcode=2012PhRvL.109g1804A|last=Aaltonen|first1=T.|last2=Abazov|first2=V. M.|last3=Abbott|first3=B.|last4=Acharya|first4=B. S.|last5=Adams|first5=M.|last6=Adams|first6=T.|last7=Alexeev|first7=G. D.|last8=Alkhazov|first8=G.|last9=Alton|first9=A.|display-authors=1|arxiv=1207.6436|doi=10.1103/PhysRevLett.109.071804|pmid=23006359}}</ref>. Kuzatilgan belgilarning statistik ahamiyati 2,9 sigma edi, yaʼni bu xususiyatlarga ega boʻlgan zarrachalar mavjud boʻlmaganda, bu kattalikdagi signal paydo boʻlishining 550dan atigi 1 ehtimoli bor edi. Tevatron maʼlumotlarining yakuniy tahlili Xiggs zarrasi mavjudligi haqidagi savolni hal qilmadi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.fnal.gov/pub/presspass/press_releases/2012/Higgs-Tevatron-20120702.html|sarlavha=Tevatron scientists announce their final results on the Higgs particle|nashriyot=Fermi National Accelerator Laboratory|sana=July 2, 2012|kirish sanasi=July 7, 2012}}</ref>. Katta adron kollayderi olimlari 2012-yil 4-iyulda mos ravishda 125,3 ± 0,4 GeV ([[Yilni muon solenoidi|CMS]])<ref name="cms0731">{{Cite journal|last=CMS collaboration|title=Observation of a new boson at a mass of 125 GeV with the CMS experiment at the LHC|journal=Physics Letters B|volume=716|issue=2012|pages=30–61|arxiv=1207.7235|date=31 July 2012|doi=10.1016/j.physletb.2012.08.021|bibcode=2012PhLB..716...30C}}</ref> yoki 126 ± 0,4 GeV (ATLAS)<ref name="atlas0731">{{Cite journal|last=ATLAS collaboration|title=Observation of a New Particle in the Search for the Standard Model Higgs Boson with the ATLAS Detector at the LHC|journal=Physics Letters B|volume=716|issue=2012|pages=1–29|arxiv=1207.7214|date=31 July 2012|doi=10.1016/j.physletb.2012.08.020|bibcode=2012PhLB..716....1A}}</ref> massasi bilan aniqroq LHC natijalarini eʼlon qilganlaridagina, u yerda edi. LHC va Tevatron tomonidan oʻtkazilgan izchil oʻlchovlar orqali bu massa oraligʻida Xiggs zarrachasi mavjudligi uchun kuchli dalillar topildi.

== Yana qarang ==

* [[Bevatron]]
* [[Katta adron kollayderi]]
* [[Supero'tkazuvchi super kollayder]]
* [[Ultra yuqori energiyali kosmik nur]]

== Manbalar ==
{{Manbalar|36em}}

== Adabiyotlar ==

* {{Kitob manbasi|editor=Valery Lebedev, Vladimir Shiltsev|title=Accelerator Physics at the Tevatron Collider|publisher=Springer|year=2014|isbn=978-1-4939-0884-4|doi=10.1007/978-1-4939-0885-1|series=Particle Acceleration and Detection|url=http://cds.cern.ch/record/1707550}}

== Havolalar ==

* Media related to Tevatron at Wikimedia Commons
* [http://www-bd.fnal.gov/notifyservlet/www?project=outside Live Tevatron status]
* [http://www.fnal.gov/pub/tevatron/tevatron-accelerator.html FermiLab page for Tevatron] — with labelled components
* [http://apps3.aps.org/aps/meetings/april10/roser.pdf The Hunt for the Higgs at Tevatron]
* [https://web.archive.org/web/20100528045751/http://www-bdnew.fnal.gov/operations/rookie_books/Concepts_v3.6.pdf Technical details of the accelerators]
[[Turkum:Kollayder]]
[[Turkum:Tezlatgich]]