Rux sahifasining manbasini koʻrish

{{Rux}}{{Kimyoviy jadval unsuri |view=center |number=30 |fontsize=100% }}

'''Rux''' ({{lang-lat|Zincum}}), Zn — [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|Mendeleyev davriy sistemasi]]ning 12- (avvalgi, yigʻiq jadval boʻyicha II) guruhiga mansub [[kimyoviy unsur]]. Tartib raqami 30, atom massasi 65,39. Rux och zangori rangli, kumush kabi yaltiroq [[metall]]dir.

Nam havoda ruxning sirti [[oksid]] parda bilan qoplanadi. Ruxning suyuqlanish harorati 419,53°[[Selsiy darajasi|C]], qaynash harorati 907°, xona haroratidagi zichligi 7,133 g/sm<sup>3</sup>. Rux kimyoviy jihatdan faol metallarga kiradi. [[Kislota]]larda yaxshi eriydi. Qizdirilsa, [[ishqor]]larda ham eriydi. [[Yod]] va [[oltingugurt]] bilan xona haroratida birikadi. Qizdirilganda rux faol [[metallmaslar]] bilan shiddatli [[Kimyoviy reaksiya|reaksiyaga]] kirishadi. Boshqa metallar bilan rux qotishmalar hosil qiladi.

Butun dunyoda ishlab chiqariladigan ruxning 40 foizi [[poʻlat]]ni [[korroziya]]dan saqlash uchun sarflanadi. Rux kukuni yordamida [[kadmiy]], [[mis]] va [[nodir metallar]] birikmalardan ajratib olinadi. Ruxdan ishlangan listlar konstruksion material sifatida, shuningdek, quruq elementlarning idishlarini tayyorlashda qoʻllanadi.

== Tarixi ==
Qadimda mis parchasini rux karbonat va [[koʻmir]] bilan birga qizdirib [[jez]] tayyorlashgan. Rux dastlab [[Hindiston]]da olingan.<ref name="OʻzSE">{{cite encyclopedia|last=|first=|authorlink=|editor-first=Ibrohim|editor-last=Moʻminov|editor-link=|encyclopedia=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|title=Rux|trans_title=|url=|accessdate=|language=|edition=|date=|year=1977|month=|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi Bosh redaksiyasi|volume=9|location=Toshkent|id=|isbn=|oclc=|doi=|pages=404-405|quote=|ref=}}</ref> [[Yevropa]]da XVII asrda sanoat miqyosida ishlab chiqarila boshlagan. Hozirda [[Oltoy]], [[Shimoliy Kavkaz]], [[AQSH]], [[Avstraliya]], [[Polsha]] va boshqa mamlakatlarda yirik rux konlari bor.

== Tabiatda uchrashi ==
[[Yer poʻsti]]dagi miqdori (0,0075 foiz) boʻyicha rux boshqa elementlar orasida 24-oʻrinda turadi. Odatda rux rudalari — [[Polimetall rudalar|polimetallardir]]. Ular tarkibida ruxdan tashqari [[mis]], [[qoʻrgʻoshin]], [[kadmiy]] va boshqa metallarning minerallari ham boʻladi. Ruxning muhim minerali [[sfalerit]] — aldama rux ZnS boʻlib, u sulfidli rudalar tarkibiga kiradi.<ref name="OʻzME">{{cite encyclopedia|last=|first=|authorlink=|editor-first=|editor-last= |editor-link=|encyclopedia=Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi|title=Rux|trans_title=|url=|accessdate=|language=|edition=|date=|year=|month=|publisher= Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi|volume=|location=Toshkent|id=|isbn=|oclc=|doi=|pages=|quote=|ref=}}</ref>

== Olinishi ==
Rudalardan metall ruxni ajratib olish uchun [[pirometallurgiya]] va [[gidrometallurgiya]] jarayonlaridan foydalaniladi. Rudani kuydirib pirometallurgik usulda ajratilgan rux oksidi [[uglerod]] yordamida qaytariladi.

:: <math>\mathsf{2Zn^{+2}S^{-2} + 3O^0_2 \xrightarrow{t^o}  2Zn^{+2}O^{-2} + 2S^{+4}O^{-2}_2\uparrow}</math>

:: <math>\mathsf{Zn^{+2}O^{-2} + C^0 \xrightarrow{t^o>1000^\circ C}  Zn^0 + C^{+2}O^{-2}\uparrow}</math>

Jarayonning harorati 1000&nbsp;°C dan yuqori boʻladi va bugʻ holida olinadi. Oksidlanish germetik issiqqa chidamli retortada olib boriladi. Hosil boʻlgan rux bugʻlari [[kondensator]]larda choʻktiriladi, ulardan vaqti-vaqti bilan suyuq rux olinadi. Gidrometallurgik usuldan foydalanilganda kuydirishdan keyin qolgan qoldiqqa [[sulfat kislota]] taʼsir ettiriladi:

:: <math>\mathsf{ZnO + H_2SO_4 \rightarrow ZnSO_4 + H_2O}</math>

Eritma qoʻshimchalardan ([[temir]], [[mis]], [[kadmiy]]) tozalanadi va rux [[elektroliz]] yordamida ajratib olinadi. Bunda sulfat kislota qayta tiklanadi:

:: <math>\mathsf{2ZnSO_4 + 2H_2O \xrightarrow{elektroliz} 2Zn + 2H_2SO_4 +  O_2\uparrow}</math>


Rux — kuchli metall yaltiroqligiga ega boʻlgan koʻkimtir rangli metall. Nam havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yoʻqotadi. Rux — oʻrtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm<sup>3</sup>. Toza metall nisbatan plastik, oson yassilanib yupqa folʼga hosil qiladi.

Texnik rux oddiy haroratda moʻrt boʻladi, lekin 100—150&nbsp;°C da plastik boʻlib qoladi. Bunday sharoitda uni bolgʻalash mumkin. 200&nbsp;°C dan yuqori haroratda u yana moʻrtlashadi va qirilganda kukun holatiga oʻtadi. Bunday oʻzgarishlar juda past haroratda ham kuzatiladi.

Rux oson suyuqlanadi (suyuqlanish harorati — 419,4&nbsp;°C) va uchuvchan metallar qatoriga kiradi. Ruxning qaynash harorati — 905,7&nbsp;°C. Uning issiqlik oʻtkazuvchanligi [[kumush]]ning issiqlik oʻtkazuvchanligiga nisbatan 60 % ni tashkil etadi, elektr oʻtkazuvchanligi boʻlsa toʻrt baravarga kam.

== Kimyoviy xossalari ==
[[Fayl:Zinc acetate.JPG|thumb|200px|upright|left|Rux atsetati]]
Rux havoda barqaror, chunki yupqa oksid parda keyingi oksidlanishdan himoyalaydi. Rux asosan yuqori haroratda aktivlashib, oddiy moddalar — [[galogenlar]], [[kislorod]] va [[oltingugurt]] bilan reaksiyaga kirishadi.

:: <math>\mathsf{Zn^0 + Cl^0_2 \xrightarrow{t^o}  Zn^{+2}Cl^{-1}_2}</math>

:: <math>\mathsf{2Zn^0 + O^0_2 \xrightarrow{t^o}  2Zn^{+2}O^{-2}}</math>

:: <math>\mathsf{Zn^0 + S^0 \xrightarrow{t^o}  Zn^{+2}S^{-2}}</math>

Rux [[azot]] va [[vodorod]] bilan reaksiyaga kirishmaydi. [[Rux nitrid]] Zn<sub>3</sub>N<sub>2</sub> va rux gidrid ZnH<sub>2</sub> bevosita yoʻllar bilan olinadi. Murakkab moddalar — [[kislota]], [[ishqor]] eritmalari va suv bilan rux sharoitga qarab har xil reaksiyaga kirishadi. Suv odatda rux bilan taʼsirlashmaydi. Qizdirilganda rux suv bilan quyidagi tenglama boʻyicha reaksiyaga kiradi:

:: <math>\mathsf{Zn^0 + H^{+1}_2O^{-2} \xrightarrow{t^o}  Zn^{+2}O^{-2} + H^{0}_2\uparrow}</math>

Elektr kimyoviy kuchlanishlar qatorida rux vodoroddan ancha chapda turadi va kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi<ref>{{kitob manbasi|publisher=CRC Press|year=1994|page=[https://archive.org/details/corrosionresista00port/page/121 121]|isbn=0-8247-9213-0|title=Rux va rux birikmalarining korroziyiga qarshi chidamliligi|url=https://archive.org/details/corrosionresista00port| first=Frank C.|last=Porter|language=inglizcha}}</ref>. Shuning uchun odatda rux [[laboratoriya]] amaliyotlarida [[Kipp apparati]] yordami bilan vodorod olishda foydalaniladi:

:: <math>\mathsf{Zn + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2\uparrow}</math>

Rux azot va toʻyingan sulfat kislotalarda eritilganda vodorodni ajratmaydi, unda azot yoki oltingugurt birikmalari hosil boʻladi.

Rux [[Amfoterlik|amfoter]] xossaga ega. U suyuqlantirilganda ishqorlar bilan reaksiyaga kiradi. Ishqorlarning kuchli eritmalarida asosan qizdirilganda eriydi.

:: <math>\mathsf{Zn + 2NaOH \rightarrow Na_2ZnO_2 + H_2\uparrow}</math>
:: <math>\mathsf{Zn + 2NaOH + 2H_2O \rightarrow Na_2[Zn(OH)_4] + H_2\uparrow}</math>

== Ishlatilishi ==
Rux oddiy sharoitda havo kislorodi va suv bilan reaksiyaga kirmaydi, shuning uchun uning asosiy massasi [[temir]] va [[poʻlat]] buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Rux metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida temirdan chapda joylashgani uchun korroziya birinchi boʻlib rux qoplamida boshlanadi, temirga oʻtmaydi. Sirtida ozgina rux qolsa ham temir yemirilmaydi.

Koʻp miqdorda rux galvanik elementlar tayyorlashda sarflanadi. Metall rux [[gidrometallurgiya]] jarayonlarida qaytaruvchi sifatida koʻpchilik qimmatbaho metallarni, jumladan, [[kumush]], [[oltin]], [[kadmiy]] va boshqalarni eritmalardan ajratib olishda ishlatiladi.

== Rux birikmalari ==
=== Rux oksid ===
Rux oksid, ZnO — ruxning kislorod bilan birikmasi. Oq rangli kristall modda. Zichligi 5,7 g/sm³; 1800&nbsp;°C da [[sublimatsiya]]lanadi. Suvda oz eriydi</sup>; kislotalarda erib tegishli tuzlarni beradi. Amfoter — ishqorlarda erib [[sinkat]]lar hosil qiladi<ref>{{kitob manbasi|last=Ritchie|first=Rob|title=Kimyo|publisher=Letts and Lonsdale|year=2004|edition=2|page=71|isbn=1-84315-438-2|language=inglizcha}}</ref>.

Rux oksid tabiatda sinkit (qizil rux rudasi) minerali koʻrinishida uchraydi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, [[kauchuk]], [[selluloza]], plastmassa, [[rezina]] toʻldirgichlari, tibbiyotda malham sifatida ishlatiladi.

Rux oksid zaharli, uni hidlagan odam isitma chiqaradi, boshi ogʻriydi, koʻngli ayniydi va yoʻtal tutadi. Yuqori haroratda (1200&nbsp;°C) rux oksid ishqoriy yer metallari bilan reaksiyaga kirishib MeZnO<sub>2</sub> tarkibli tsinkatlar hosil qiladi.
Rux oksidining yana bir xossasi polimerlarga toʻldiruvchi sifatida kiritilib ularni quyoshdan kelayotgan ultirabinafsha nurlardan saqlaydi. Bu oksid yana Quyoshdan asrovchi kremlarda terini asraydi.

=== Rux gidroksid ===
Rux gidroksid, Zn(OH)<sub>2</sub> — oq iviqsimon choʻkma holida rux tuzlari eritmasiga ishqor taʼsir ettirib olinadi. Vaqt oʻtishi bilan kristall holga oʻtadi. Amfoter birikmalar singari rux gidroksid ortiqcha ishqorda, kislotalarda va [[ammiak]]ning suvli eritmasida oson eriydi. Rux gidroksidning kislotalarda eruvchanligi neytrallanish reaksiyasiga asoslangan.

:: <math>\mathsf{Zn(OH)_2 + 2HCl \longrightarrow ZnCl_2 + 2H_2O}</math>
                 
Ortiqcha ishqorda esa — eruvchan tsinkatlar hosil boʻladi.

:: <math>\mathsf{Zn(OH)_2 + 2NaOH \longrightarrow Na_2[Zn(OH)_4]}</math>

Ruxning barcha tuzlari eritmalarda kuchli kislota — Zn<sup>2+</sup> kationi hisobiga gidrolizga uchraydi.

:: <math>\mathsf{Zn^{2+} + HOH \longrightarrow  ZnOH^+ + H^+}</math>

=== Rux sulfat ===
Rux sulfat, ZnSO<sub>4</sub> — rangsiz ortorombik panjarali kristall modda; zichligi 3,74 g/sm³. 800—900 ° da ZnO va SO<sub>2</sub> ga ajraladi. Suvdagi eritmalaridan suvli kristallogidrat ZnSO<sub>4</sub> * 7H<sub>2</sub>O — rux kuporosi koʻrinishida ajralib chiqadi.

Rux sulfat [[viskoza]] ishlab chiqarishda, boʻyoqchilikda, [[chit]]larga gul bosishda, elektrolitik usulda rux metalli olishda, mikrooʻgʻit sifatida va tibbiyotda ishlatiladi.

=== Rux sulfid ===
Rux sulfid, ZnS — ruxning oltingugurt bilan birikmasi. Ikkita modifikatsiyasi bor: biri kub shaklida kristallanadigan α = ZnS — [[sfalerit]], ikkinchisi geksagonal shaklda kristallanadigan β = ZnS — [[vyurtsid]]dir.

Suyuqlanish harorati 1850° (150 atm bosim ostida), zichligi 3,98—4,092 g/sm³, 1185° da sublimatsiyalanadi. Suvda erimaydi, kislotalarda yaxshi eriydi.

Sfalerit rux olishda muhim xomashyo hisoblanadi. Lyuminoforlar komponenti, [[bariy sulfat]] bilan aralashmasi oq boʻyoq — litopon olishda, kadmiy sulfid bilan aralashmasi kineskoplar tayyorlashda ishlatiladi.

=== Rux xlorid ===
[[Fayl:Zinc chloride.jpg|thumb|upright|Rux xlorid]]
Rux xlorid, ZnCl<sub>2</sub> — ruxning [[xlor]] bilan birikmasi, rangsiz kristall modda. Suyuqlanish harorati 318°, qaynash harorati 732°, zichligi 2,91 g/sm³. Suvda yaxshi eriydi.

Rux konsentratiga [[osh tuzi]]ni qoʻshib qizdirish, haydash va uni chang holida tutib yigʻish, shuningdek, [[rux oksidi]] yoki metall boʻlaklariga xlorid kislota taʼsir ettirish, soʻngra bugʻlatish usullari bilan olinadi.

Rux xlorid yogʻochni chirishdan saqlashda, metallarni payvandlashda (oksid pardalardan tozalashda), [[pergament]] ishlab chiqarishda qoʻllanadi.

== Jahonda ishlab chiqarilishi ==
2009-yilda  butun dunyoda ishlab chiqarilgan ruxning miqdori 11,277 million tonnani tashkil etdi.<ref>{{veb manbasi|title=Jahon miqyosida rux ishlab chiqarish va isteʼmol qilish qisqardi, Xitoyda boʻlsa — oshdi|url=http://www.metalinfo.ru/ru/news/40546|work=Metalinfo|date=19-fevral, 2010|accessdate=17-aprel, 2015|language=ruscha}}</ref>

Quyida rux ishlab chiqaruvchi eng yirik davlatlar roʻyxati bilan tanishishingiz mumkin (2006-yilgi maʼlumot)<ref>{{veb manbasi|title=Minerallar yilnomasi – 2006|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/myb1-2006-zinc.pdf|work=United States Geological Survey|date=fevral 2008|accessdate=17-aprel, 2015|language=inglizcha|arxivsana=2018-02-25|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180225064857/https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/myb1-2006-zinc.pdf}}</ref>

{| class="wikitable collapsible collapsed"
!colspan="3"|Rux ishlab chiqarish boʻyicha davlatlar roʻyxati
|-bgcolor="#ececec"
! Oʻrin !! Davlat !! Ishlab chiqarilish (tonna)
|-
|—||{{flagicon|World}} [[Yer|Jahon]]||10,000,000
|-
|1||{{flagicon|China}} [[Xitoy]]||2,600,000
|-
|2||{{flagicon|Australia}} [[Avstraliya]]||1,380,000
|-
|3||{{flagicon|Peru}} [[Peru]]||1,201,794
|-
|4||{{flagicon|United States}} [[AQSH]]||727,000
|-
|5||{{flagicon|Canada}} [[Kanada]]||710,000
|-
|6||{{flagicon|Mexico}} [[Meksika]]||480,000
|-
|7||{{flagicon|Ireland}} [[Irlandiya]]||425,700
|-
|8||{{flagicon|India}} [[Hindiston]]||420,800
|-
|9||{{flagicon|Kazakhstan}} [[Qozogʻiston]]||400,000
|-
|10||{{flagicon|Sweden}} [[Shvetsiya]]||192,400
|-
|11||{{flagicon|Russia}} [[Rossiya]]||190,000
|-
|12||{{flagicon|Brazil}} [[Braziliya]]||176,000
|-
|13||{{flagicon|Bolivia}} [[Boliviya]]||175,000
|-
|14||{{flagicon|Poland}} [[Polsha]]||135,600
|-
|15||{{flagicon|Iran}} [[Eron]]||130,000
|-
|16||{{flagicon|Morocco}} [[Marokko]]||73,000
|-
|17||{{flagicon|Namibia}} [[Namibiya]]||68,000
|-
|18||{{flagicon|North Korea}} [[Shimoliy Koreya]]||67,000
|-
|19||{{flagicon|Turkey}} [[Turkiya]]||50,000
|-
|20||{{flagicon|Vietnam}} [[Vyetnam]]||48,000
|-
|21||{{flagicon|Thailand}} [[Tayland]]||45,000
|-
|22||{{flagicon|Honduras}} [[Gonduras]]||37,646
|-
|23||{{flagicon|Finland}} [[Finlandiya]]||35,700
|-
|24||{{flagicon|South Africa}} [[JAR]]||34,444
|-
|25||{{flagicon|Chile}} [[Chili]]||31,725
|-
|26||{{flagicon|Argentina}} [[Argentina]]||30,300
|-
|27||{{flagicon|Bulgaria}} [[Bolgariya]]||17,300
|-
|28||{{flagicon|Romania}} [[Ruminiya]]||9,600
|-
|29||{{flagicon|Japan}} [[Yaponiya]]||7,169
|-
|30||{{flagicon|Algeria}} [[Aljir]]||5,000
|-
|31||{{flagicon|Saudi Arabia}} [[Arabiston]]||1,500
|-
|32||{{flagicon|Georgia}} [[Gruziya]] ||400
|-
|33||{{flagicon|Bosnia and Herzegovina}} [[Bosniya va Gersegovina]]||300
|-
|34||{{flagicon|Myanmar}} [[Myanma]]||100
|}

== Yana qarang ==
* [[Rux qotishmalari]]

== Manbalar ==
{{manbalar|2}}

== Havolalar ==
{{Commons turkum|Zinc}}
* [http://ods.od.nih.gov/factsheets/zinc/ Rux haqida maʼlumot], ''AQSH sogʻliq institutlari'' {{ref-en}}
* [http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=Zn Rux tarixi va etimologiyasi], ''Elements'' {{ref-en}}

{{Unsurlar davriy sistemasi}}
{{Metallarning aktivlik qatori}}
{{Rux birikmalari}}
{{OʻzME}}

{{bu yaxshi maqola}}

[[Turkum:Rux|*]]
[[Turkum:Kimyo]]
[[Turkum:Kimyoviy unsurlar]]