Makroiqtisodiyot sahifasining manbasini koʻrish

[[File:John Maynard Keynes.jpg|thumb|right|230px|Zamonaviy makroiqtisodiyot asoschisi<nowiki/> [[John Maynard Keynes]]]]
'''Makroiqtisodiyot''' ({{lang-el|μακρός}} — „uzun“, „katta“, ''οἶκος'' — „uy“ va ''νόμος'' — „qonun“) — iqtisodiy [[hodisa]]lar va ularning [[harakat]]ini bir [[tizim]] deb oʻrganuvchi [[iqtisodiyot nazariyasi]]ning [[boʻlim]]i. Mamlakatning iqtisodiy holati va [[rivojlanish]]ini ifodalovchi umumlashgan [[Iqtisodiy koʻrsatkich|koʻrsatkich]]lar tizimi — [[milliy boylik]], [[yalpi ichki mahsulot]], [[yalpi milliy mahsulot]], [[sof milliy mahsulot]], [[milliy daromad]], [[aholi daromadlari]], [[davlat]] va [[Xususiy kapital|xususiy]] [[investitsiya]]lar [[yigʻindi]]si, muomaladagi jami [[pul]] miqdori va shu kabi jami [[xoʻjalik]] boʻyicha jamlanma, umumlashtiruvchi koʻrsatkichlar makroiqtisodiyot oʻrganadigan [[obyekt]]lar hisoblanadi. Oʻz ichiga hududiy, [[xalq xoʻjaligi|milliy]] va [[xalqaro iqtisodiyot]]larni qamrab oladi.

Makroiqtisodiyot [[mikroiqtisodiyot]] bilan birgalikda [[iqtisodiyot]] [[fan]]idagi 2 eng muhim boʻlimlarni tashkil etadi. Mikroiqtisodiy darajada hal etib boʻlmaydigan [[muammo]]lar makroiqtisodiyotda koʻrib chiqiladi. Makroiqtisodiy taʼlimotlar rivojlanishida 10 dan ortiq maktab tashkil topgan. Ular paydo boʻlgan davlati va asoschilarining gʻoyalariga koʻra farq qiladi. Makroiqtisodiyot [[termin]]i birinchi marta [[Ragnar Frisch]] tomonidan [[1934|1934-yil]], [[14-avgust|14-avgustda]] qoʻllangan. „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida keltirilgan [[gʻoya]]lari uchun zamonaviy makroiqtisodiyot asoschisi [[John Maynard Keynes]] hisoblanadi.

Makroiqtisodiy holatlarni tahlil etishda va optimal makroiqtisodiy siyosatni belgilashda [[makroiqtisodiy model]]dan foydalaniladi. Makroiqtisodiy model oʻzgaruvchilarning bir-biriga bogʻliqlik darajasi, [[inqiroz]]dan chiqish usullariga koʻra farq qiladi. [[Neoklassik iqtisodiy nazariya|Neoklassik nazariya]] va [[neokeynschilik|neokeynschilik taʼlimoti]]ga asoslangan makroiqtisodiy modellar asosan [[iqtisodiy oʻsish]]ga erishish usullarini tasvirlab beradi. Makroiqtisodiy modellarga [[AD-AS modeli]], [[IS-LM modeli]] va [[Solow modeli]] misol boʻla oladi.

Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda [[fiskal siyosat|fiskal]] va [[Pul-kredit siyosati|monetar siyosat]]dan foydalanadi. Fiskal siyosatda davlatning [[byudjet]] parametrlari va [[soliq stavkasi|soliq stavkalari]] koʻrib chiqilsa, monetar siyosatda [[pul massasi]] koʻrsatkichlari oʻzgartiriladi. Dunyodagi koʻpgina yirik inqirozlar [[Government failure|davlatlarning notoʻgʻri makroiqtisodiy siyosatlari]] yoki iqtisodiyotni yetarli darajada nazorat qilmasliklari oqibatida sodir boʻlgan. Iqtisodchilar [[Emi Nakamura]] va [[Jón Steinsson]]ning [[2018-yil]]dagi xulosalariga koʻra, shuncha inqirozlardan soʻng ham, davlatlar tomonidan olib borilayotgan turli makroiqtisodiy siyosatlarning natijalari har doim ham ijobiy emas va shu sababli, bunday siyosatlar [[tanqid]] ostida qolmoqda. [[COVID-19 pandemiyasi]] paytida qabul qilingan makroiqtisodiy qarorlar yetarli darajada [[samaradorlik|samarali]] emasligi sababli, u iqtisodiyotga ham, kishilar [[sogʻliqni saqlash|hayotini saqlashda]] ham kutilganidek yordam bermadi.

== Makroiqtisodiyotning asosiy muammolari ==
[[Mikroiqtisodiyot|Mikroiqtisodiy]] darajada oʻz yechimini topmagan muammolar makroiqtisodiy darajada koʻrib chiqiladi<ref>{{cite journal|last1=Kluegel|first1=James R.|title=Macro-Economic Problems, Beliefs about the Poor and Attitudes toward Welfare Spending|journal=Social Problems|date=1987|volume=34|issue=1|page=82—99|url=https://www.jstor.org/stable/800731|doi=10.2307/800731 |issn=0037-7791 }}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.studysmarter.co.uk/explanations/macroeconomics/macroeconomic-issues/ |sarlavha=Macroeconomic Issues}}</ref>{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=8—9}}:

* [[Iqtisodiy oʻsish]], [[iqtisodiy sikl|iqtisodiy sikllar]]. Iqtisodiy oʻsish nima? Iqtisodiy oʻsish sur’atlarini qanday aniqlash mumkin? Iqtisodiy oʻsishga qanday [[omil]]lar taʼsir koʻrsatadi? Davlat farovonligida iqtisodiy oʻsishning oʻrni qanday?<ref>{{Veb manbasi |url=https://ourworldindata.org/what-is-economic-growth |sarlavha=What is economic growth? And why is it so important?}}</ref>

* [[Ishsizlik]]. Qaysi toifadagi aholi ishsiz hisoblanadi? Ishsizlik iqtisodiyotga qanday taʼsir koʻrsatadi? Ishsizlikni qanday qilib yoʻqotish mumkin? Ishsizlik turlarini qanday aniqlash mumkin?<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/unemployment |sarlavha=Unemployment, Britannica}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2018/630274/EPRS_BRI(2018)630274_EN.pdf |sarlavha=The fight against unemployment, European Parliament}}</ref>

* [[Inflyatsiya|Narxlarning umumiy darajasi]]. Narxlarning umumiy darajasi deganda nima nazarda tutiladi? Narxlardagi oʻzgarish iqtisodiy muvozanatga qanday taʼsir koʻrsatadi? Inflyatsiya nima? Inflyatsiya qanday holatda iqtisodiyotga foydali boʻlishi mumkin?<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bankofcanada.ca/2020/08/understanding-inflation/ |sarlavha=Understanding inflation, Bank of Canada}}</ref>{{sfn|Greenlaw|Taylor|2018|pp=210—214}}

* [[Pul muomalasi]], [[Bank foiz stavkasi|Foiz stavkasi]]. Makroiqtisodiyotda pulning roli qanday? Foiz stavkasi nimalarga taʼsir koʻrsatadi va uni tashkil etuvchi omillar qaysilar?{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=164—168}}{{sfn|Greenlaw|Taylor|2018|pp=350—353}}

* [[Savdo balansi]]. Nega davlatlar oʻzaro savdo bilan shugʻullanishadi? Sof eksport mamlakat [[valyuta kursi]]ga qanday taʼsir koʻrsatadi?{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=262—263}}{{sfn|Greenlaw|Taylor|2018|pp=240—244}}

== Makroiqtisodiy taʼlimotlar tarixi ==

Makroiqtisodiyot [[fan]] sifatida [[1930-lar|1930-yillarda]] vujudga kelgan. Lekin, bu vaqtga qadar turli [[olim]]lar tomonidan [[iqtisodiyot]]ning ishlash mexanizmi boʻyicha nazariyalar, [[davlat]]ning iqtisodiy [[siyosat]]i toʻgʻrisida turli xil gʻoyalar allaqachon paydo boʻlgan edi. Bu nazariyalarning maqsad va usullari bir-biridan farq qilganligi tufayli, har biri oʻz makroiqtisodiy taʼlimotiga ega 10 dan ortiq maktablar vujudga keldi<ref>{{cite book |last1=Mankiw |first1=N Gregory |title=Macroeconomics |url=https://archive.org/details/macroeconomicsth00mank |url-access=limited |date=2010 |publisher=Worth Publishers |location=New York |isbn=978-1-4292-1887-0 |page=[https://archive.org/details/macroeconomicsth00mank/page/n53 15] |edition=7th }}</ref>.

=== Dastlabki makroiqtisodiy taʼlimotlar ===
==== Merkantilizmdan marksizmgacha ====
[[File:Karl Marx 001.jpg|thumb|left|140px|[[Karl Marx]]]]

[[File:Claude Lefebvre - Portrait of Jean-Baptiste Colbert - WGA12628.jpg|thumb|right|140px|[[Jean-Baptiste Colbert]]]]

[[XV asr]]da tarixdagi dastlabki [[iqtisodiy taʼlimotlar maktabi]], [[merkantilizm]] vujudga kelgan. [[Antoine Montchrestien de Watteville]], [[William Stafford]], [[Thomas Mun]] va [[Jean-Baptiste Colbert]] bu maktab rivojlanishiga hissa qoʻshgan olimlar hisoblanishadi. Merkantilizm maktabining maqsadi davlat aralashuvi orqali [[pul]] bilan taʼminlanganlik darajasini oshirish va [[toʻlov balansi]]ni qoʻllab-quvvatlash hisoblangan ([[eksport]]ni oshirish va [[import]]ni cheklash orqali)<ref>{{Maqola|muallif=LaHaye L.|havola=http://www.econlib.org/library/Enc/Mercantilism.html|sarlavha=„Mercantilism“|noshir=Library Fund, Inc}}</ref>.

[[XVIII asr]] oʻrtalarida [[fiziokratizm|fiziokratlar]] maktabi tashkil topdi ([[François Quesnay]], [[Anne Robert Jacques Turgot]], [[Victor Riqueti, marquis de Mirabeau]] va [[Pierre-Paul Le Mercier de La Rivière]]). Fiziokratlar keltirgan gʻoyalarda [[qishloq xoʻjaligi|qishloq xoʻjaligining]] ahamiyati yuqori edi. Fiziokratizm taʼlimotiga koʻra, yer yagona ishlab chiqarish omili hisoblangan{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=112}}. [[Tableau économique]] nomli [[iqtisodiy model]]da fiziokrat François Quesnay [[jamiyat]]ni [[dehqon]]lar, [[hunarmand]]lar va [[mulkdor]]larga boʻlish orqali „sof mahsulot“ paydo boʻlish sabablarini keltirib oʻtgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/biography/Francois-Quesnay#ref81630 |sarlavha=Tableau économique, Britannica}}</ref>.

[[XIX asr]]da [[Karl Marx]] va [[Friedrich Engels]] boshchiligida [[marksizm]] va [[marksistik siyosiy iqtisodiyot]] vujudga kelgan<ref>{{Veb manbasi | url=https://www.britannica.com/topic/Marxism | sarlavha=Marxism, Britannica}}</ref>. Marx fikriga koʻra, aynan oʻz [[foyda]]sini maksimallashtirishga intiluvchi [[firma]]lar iqtisodiyotdagi inqirozlarga sababchi boʻladi. Yaʼni, ular [[xarajatlar]]ni kamaytirish uchun [[ishchi]]larning [[ish haqi]]dan iqtisod qila boshlaydilar, bu esa firmalarning asosiy [[isteʼmolchi]]lari boʻlgan [[ishchilar|ishchilar sinfining]] [[xarid qobiliyati]] pasayishiga olib keladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.marxists.org/history/etol/newspape/socialistvoice/marx19.html#:~:text=Marxist%20Theory%20of%20Crises&text=For%20Marx%2C%20capitalist%20crises%20are,share%20of%20the%20available%20profits. |sarlavha=Marxist Theory of Crises}}</ref>. Marksizm taʼlimoti orqali makroiqtisodiyotda [[qoʻshilgan qiymat]], ishlab chiqarish munosabatlari, oddiy va kengaytirilgan [[takror ishlab chiqarish]] tushunchalari paydo boʻldi<ref>{{Maqola|muallif=Huato J.|havola=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1863/theories-surplus-value/|sarlavha=„Theories of Surplus-Value“|noshir=Progress Publishers}}</ref><ref>{{Maqola|muallif=Munro J.|havola=http://www.economics.utoronto.ca/munro5/MARXECON.pdf|sarlavha=„Some Basic Principles of Marxian Economics“}}</ref>.

==== Klassik maktab ====

Oʻzini oʻzi tartibga soluvchi [[iqtisodiy tizim]] tarafdorlari [[Klassik siyosiy iqtisod maktablari|klassik makroiqtisodiyot maktabi]]ning aʼzolari hisoblanishadi. Klassik makroiqtisodiyot taʼlimoti [[XVII asr]]da paydo boʻlgan{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=99—100}}. Maktab asoschilaridan biri [[William Petty]]ning fikricha, boylikning manbai yer va mehnat hisoblanadi. „Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir“ iborasi W.Pettyga tegishlidir<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.tcd.ie/Economics/assets/pdf/SER/2007/Mark_McGovern.pdf |sarlavha=WILLIAM PETTY: AN UNLIKELY INFLUENCE ON KARL MARx}}</ref>{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=10}}. XVIII asr oxirlarida klassik iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishining 2-bosqichi boshlangan. [[Adam Smith]] oʻzining „An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations“ asaridagi fikriga koʻra, [[talab va taklif]] asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor oʻzini oʻzi boshqarishi mumkin ([[koʻrinmas qoʻl|bozorning koʻrinmas qoʻli nazariyasi]])<ref>{{Cite journal |last=Grampp |first=William D. |author-link=William D. Grampp |date=June 2000 |title=What Did Smith Mean by the Invisible Hand? |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/262125 |journal=[[Journal of Political Economy]] |publisher=[[University of Chicago Press]] |volume=108 |issue=3}}</ref>. Keyinchalik, [[laissez-faire]] nazariyasiga asosan doimiy barqaror iqtisodiyot haqida [[gipoteza]] paydo boʻldi. Gipotezaga koʻra, barcha bozorlarda [[mukammal raqobat]] mavjud, narxlarning doimiy oʻzgarishi talab va taklif holatiga bogʻliq va bozor hech qanday aralashuvsiz ham muvozanatga kela oladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.khanacademy.org/economics-finance-domain/ap-macroeconomics/basic-economics-concepts-macro/market-equilibrium-disequilibrium-and-changes-in-equilibrium/a/lesson-summary-market-equilibrium-disequilibrium-and-changes-in-equilibrium#:~:text=MARKETS%3A%20Equilibrium%20is%20achieved%20at,supply%20and%20demand%20curves%20intersect. |sarlavha=Market equilibrium}}</ref>. XIX asrda [[David Ricardo]] oʻzining [[nisbiy ustunlik nazariyasi]]ga asoslanib, istalgan davlatlar oʻrtasida tashkil etilgan [[xalqaro savdo|tashqi iqtisodiy faoliyat]] ikki davlatga ham foydali boʻlishini isbotlab berdi<ref>{{cite web|url=http://www.bls.gov/bls/glossary.htm|title=BLS Information |date=February 28, 2008|work=Glossary|publisher=U.S. Bureau of Labor Statistics Division of Information Services |access-date=2009-05-05}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/comparative-advantage |sarlavha=Comparative advantage, Britannica}}</ref>. Yana bir iqtisodchi olim [[Jean-Baptiste Say]] fikriga koʻra, [[yalpi talab]] va [[yalpi taklif]] oʻrtasida tengsizlik vujudga kelishi mumkin emas, chunki yalpi taklifni oʻzi yalpi talabni vujudga keltiradi. Keyinchalik bu fikr [[Say qonuni]] boʻlib fanga kirdi<ref>{{cite book | last = Say | first = Jean-Baptiste | author-link = Jean-Baptiste Say | title = A Treatise on Political Economy | publisher = Grigg & Elliott | edition = sixth American | year = 1834 |page = 138 | location = Philadelphia | url = https://archive.org/details/atreatiseonpoli00saygoog }}</ref>. Klassik maktab vakillari oʻrganuvchi asosiy muammo resurslar taqchilligi hisoblangan. Shuningdek, ular iqtisodiy davrni qisqa va uzoq muddatlarga ajratishmas edi. Klassik maktab modeli [[Buyuk depressiya]] va [[Ikkinchi jahon urushi]] vaqtida deyarli ishlamadi, chunki iqtisodiyot shunday ogʻir ahvolda edi-ki, bozor muvozanatga kela olmas edi<ref>{{cite book |last1=Frank |first1=Robert H. |title=Principles of Macroeconomics |last2=Bernanke |first2=Ben S. |publisher=McGraw-Hill/Irwin |year=2007 |isbn=978-0-07-319397-7 |edition=3rd |location=Boston |page=98}}</ref>.

==== Avstriya maktabi ====
[[File:Friedrich Hayek portrait.jpg|thumb|left|120px|[[Friedrich Hayek]]]]
XIX asr soʻnggida [[Avstriya maktabi]] tashkil topgan. Maktab taʼlimoti [[marjinalizm]] gʻoyasi va inson [[xulq|xulq-atvori]] boʻyicha tadqiqotlarga asoslanar edi. Marjinalizmga doir dastlabki dastlabki fikrlar 1871-yilda avstriyalik iqtisodchi [[Carl Menger]] tomonidan yozilgan „Grundsätze der Volkswirtschaftslehre“ kitobida uchraydi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/articles/economics/09/austrian-school-of-economics.asp |sarlavha=Austrian School of Economics: Founders, Key Ideas, and Insights}}</ref>. Bu maktab taʼlimotiga koʻra, inson xarakterining qiyinlik darajasi va bozor holatlarining doimiy oʻzgarib turishi sababli, iqtisodiyotda [[modellashtirish|matematik modellashtirish]]ni amalga oshirish imkonsiz<ref>{{cite journal |last1=Moreno-Casas |first1=Vicente |title=The Austrian School and Mathematics: Reconsidering Methods in Light of Complexity Economics |journal=Quarterly Journal of Austrian Economics |date=2023 |volume=25 |issue=4 |pages=147–175 |doi=10.35297/qjae.010142}}</ref>. Shu sababli, iqtisodiy siyosatda erkin iqtisodiyot (laissez-faire) va [[iqtisodiy liberalizm]] tamoyillari asosiy hisoblanadi. Avstriya maktabining izdoshlari bozor ishtirokchilari ([[iqtisodiy agent]]lar) tomonidan tuzilgan shartnomalar erkinligini himoya qilish va bitimlarga aralashmaslik (ayniqsa, davlat tomonidan) tarafdorlari boʻlishgan<ref>{{cite book|url=https://cdn.mises.org/principles_of_economics.pdf| last1=Menger|first1=Carl| title=Principles of Economics|translator-first1=James|translator-last1=Dingwall|translator-first2=Bert F.|translator-last2=Hoselitz|year=2007|orig-date=1871|publisher=Ludwig von Mises Institute|location=Auburn, AL}}</ref><ref>{{cite book|url=https://plato.stanford.edu/archives/spr2015/entries/methodological-individualism/|title=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|first=Joseph|last=Heath|editor-first=Edward N.|editor-last=Zalta|date=1 May 2018|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|access-date=1 May 2018|via=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref><ref name="Mises_Action">Ludwig von Mises. [[Human Action]], p. 11, „Purposeful Action and Animal Reaction“. Referenced 2011-11-23</ref>. Maktabning taniqli aʼzolari Carl Menger, [[Eugen von Böhm-Bawerk]], [[Ludwig von Mises]], [[Henry Hazlitt]], [[Murray Rothbard]] va [[Iqtisodiyot boʻyicha Nobel mukofoti|Nobel laureati]] [[Friedrich Hayek]] hisoblanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/Austrian-school-of-economics |sarlavha=Austrian school of economics, Britannica}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://cdn.mises.org/The%20Great%20Austrian%20Economists_2.pdf |sarlavha=15 Great austrian economists}}</ref>.

==== Neoklassik maktab ====
[[File:Supply-and-demand.svg|thumb|right|300px|Talab va taklif chizigʻi. Bu model „Marshall xochi“ yoki „Marshall qaychisi“ deb ham yuritiladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.academia.edu/6065076/Marshallian_Cross_Diagrams_and_Their_Uses_before_Alfred_Marshall_The_Origins_of_Supply_and_Demand_Geometry |sarlavha=Marshallian Cross Diagrams and Their Uses before Alfred Marshall: The Origins of Supply and Demand Geometry}}</ref>.]]
Neoklassik maktab bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash gʻoyasini ilgari surgan. Maktab asoschisi [[Marshall Alfred|Alfred Marshall]]ning iqtisodiy gʻoyalari quyidagicha edi{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=11}}:

* Monopoliyalarning vujudga kelishi jamiyat farovonligiga putur yetkazadi{{sfn|Marshall|1920|pp=275—285}}.
* [[Chekli naflilik]] va [[chekli xarajat]] qisqa muddatli oraliqda bozordagi [[tovar]]lar [[narx|baho]]sini belgilovchi omillar hisoblanadi{{sfn|Marshall|1920|pp=212—221}}.
* Iqtisodiyotdagi hodisalar [[qisqa va uzoq muddatli oraliq]]da sodir boʻladi. Makroiqtisodiyotda uzoq muddatli davrda barcha oʻzgaruvchilar xususan, ish haqi, narxlar darajasi va iqtisodiy agentlar oʻzgaruvchan deb olinsa, qisqa muddatli davrda bu koʻrsatkichlarning biri yoki bir qanchasi oʻzgarishga ulgurmaydi<ref>Paul A. Samuelson and [[William Nordhaus|William D. Nordhaus]] (2004). ''[[Economics (textbook)|Economics]]'', 18th ed., Glossary of Terms, „Long run“ and „Short run.“</ref><ref>{{cite journal|last1=Kee|first1=Robert C|title=Evaluating The Economics Of Short- And Long-Run Production-Related Decisions|journal=Journal of Managerial Issues|volume=13|issue=2|data=2001|pages=139—158|url=https://www.jstor.org/stable/40604341}}</ref>. Uzoq muddatli oraliqda davlat oʻzining potensial ishlab chiqarish maksimumi va tabiiy ishsizlik darajasiga yetadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://psu.pb.unizin.org/introductiontomacroeconomics/chapter/the-neoclassical-school/#:~:text=The%20neoclassical%20perspective%20on%20macroeconomics,its%20natural%20rate%20of%20unemployment |sarlavha=The Neoclassical School}}</ref>.
Bu maktab vakillaridan [[Léon Walras]] umumiy iqtisodiy muvozanatlik modelini ishlab chiqishga, [[Joseph Schumpeter]] esa iqtisodiy tizimlar oʻzgarishning ichki kuchlarini koʻrsatib berishga harakat qilgan. Amerikalik iqtisodchi-matematik [[E. Roy Weintraub]] taʼkidlashicha, neoklassik iqtisodiyot quyidagi qoidalarga asoslanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.econlib.org/library/Enc1/NeoclassicalEconomics.html |sarlavha=Neoclassical Economics}}</ref>:

* Iqtisodiy agentlar ratsional qaror qabul qilishadi.

* Isteʼmolchilar [[naflilik]]ni, firmalar foydani maksimallashtirishga intilishadi.

* Iqtisodiy agentlar toʻliq va aktual [[axborot]]ga asosan mustaqil qarorlar qabul qilishadi.

Alfred Marshall taklif etgan nazariya nafaqat marjinalistlarning [[naflilik nazariyasi]]ni, balki klassiklarning [[qiymatning mehnat nazariyasi|mehnat nazariyasini]] ham oʻz ichiga olardi{{sfn|Marshall|1920|pp=480—486}}. Yaʼni, talab va taklif egri chiziqlari berilganida talab oʻrniga chekli naflilik (marginal utility) va taklif rolida chekli xarajat (marginal cost) olinadi{{sfn|Marshall|1920|p=61—65}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/utility-economics |sarlavha=Utility and value, Britannica}}</ref>. Marshall fikriga koʻra, faqat talab yoki faqat taklifning oʻzigina narxni belgilamaydi: „Talab va taklif qogʻozni qirquvchi qaychining 2 uchiga oʻxshaydi“<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.coursesidekick.com/economics/study-guides/economics2e-demo/putting-it-together-supply-and-demand#:~:text=In%201890%2C%20the%20famous%20economist,supply%20scissors%20are%20always%20involved. |sarlavha=Putting It Together: Supply and Demand}}</ref>{{sfn|Marshall|1920|p=203}}.

=== Keynschilik inqilobi ===

John Maynard Keynes 1936-yilda [[keynschilik]] maktabiga asos soldi<ref>{{Veb manbasi | url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2014/09/basics.htm#:~:text=Keynesian%20economics%20gets%20its%20name,Money%2C%20was%20published%20in%201936. |title=John Maynard Keynes, IMF }}</ref>. Bu vaqtga kelib, Buyuk Depressiya taʼsirida sodir boʻlgan jamiyatdagi yoʻqotishlar sababli, oʻzini oʻzi tartibga soluvchi klassik iqtisodiyot mavqeiga putur yetdi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.thecollector.com/economic-effects-of-the-great-depression/ |sarlavha=We’re All Keynesians Now: The Economic Effects of the Great Depression}}</ref>. Keynes [[Birinchi jahon urushi]] va 1929—1933 yillardagi Buyuk Depressiya tajribasidan kelib chiqib, klassik maktab taʼlimotlarini inkor qiluvchi xulosalarga keldi. Birinchidan, u bozorda faqat mukammal raqobat boʻlmasligini isbotlab berdi. Ikkinchidan, Keynes fikriga koʻra koʻra qisqa muddatli oraliqda narxlar talab va taklifdan qatʼiy nazar oʻzgarmay turishi mumkin. Keynschilik taʼlimotiga koʻra, iqtisodiyot har doim ham barqaror boʻlmaydi va shunday holatlarda davlat baʼzi muammolarni hal qilish uchun iqtisodiyotga aralashishi talab etiladi. Shu gʻoyasi sababli, Keynes [[aralash iqtisodiyot]] tarafdori hisoblangan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/pdf/jahan_keynes.pdf |sarlavha=What Is Keynesian Economics? IMF}}</ref>. Keynschilik maktabining mashhur vakillari [[William Phillips]], [[Ben Bernanke]] va [[James Tobin]] hisoblanishadi<ref>{{cite web|url=http://homepage.newschool.edu/het//|title=The Neoclassical-Keynesian Synthesis|work=The History of Economic Thought Website|publisher=The New School|access-date=April 23, 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20020605064049/http://homepage.newschool.edu/het/|archive-date=June 5, 2002}}</ref>.

Tez orada keynschilik gʻoyalarini qoʻllab-quvvatlovchilar koʻpaydi. XX asr ikkinchi yarmida „keynschilikni zamonaviy iqtisodiy tahlil talablariga moslashtirish“ va boshqa neoklassik gʻoyalar bilan bogʻliqlikni topish maqsadida [[neokeynschilik|neokeynschilik maktabi]] tashkil topdi<ref>{{cite journal|last1=Mankiw|first1=N. Gregory|title=The Macroeconomist as Scientist and Engineer|journal=[[The Journal of Economic Perspectives]]|data=2006|volume=20|issue=4|page=36}}</ref>. Neokeynschilik taʼlimotiga koʻra, kapitalistik iqtisodiyot yangi sharoitda iqtisodiy muvozanatni stixiyali tartibga solish mexanizmini yoʻqotadi va uni davlat tomonidan doimiy va bevosita tartibga solish zarurati yuzaga keladi. Shu sababli, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy muammolari ham oʻzgarib, inqirozga qarshi tartibga solishning bandlik nazariyasidan iqtisodiy oʻsish nazariyasiga katta eʼtibor berilgan<ref>{{cite journal|last1=Gruchy|first1=Allan G.|title=Neo Institutionalism, Neo-Marxism, and Neo-Keynesianism: An Evaluation.|journal=[[Journal of Economic Issues]]|data=1984|volume=18|issue=2|page=547—556|url=https://www.jstor.org/stable/4225449}}</ref>.

=== XX asrning ikkinchi yarmi ===
==== Monetarizm ====

[[File:Milton Friedman 1976.jpg|thumb|150px|left|[[Milton Friedman]]]]
XX asrning 60-yillarida [[monetarizm]] maktabi tashkil topgan. Maktab taʼlimotiga koʻra, pul taklifi iqtisodiyot rivojlanishida asosiy omil hisoblanadi. Monetar qoidaga koʻra, agar pul taklifi doimiy tezlikda oʻzgarib tursa, iqtisodiy har doim barqaror boʻladi va barcha resurslardan toʻliq foydalanadi. Shuningdek, monetarizm maktabi vakillari uchun qisqa muddatli oraliqdan koʻra uzoq muddatli oraliq ahamiyatliroq. [[Irving Fisher]] tomonidan tuzilgan [[almashinuv tenglamasi]] (<math>M\cdot V = P\cdot Q</math>) aynan pul tezligini aniqlash va optimallashtirishda asos boʻldi{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=256}}. Bu yerda, <math>M</math> — pul massasi, <math>V</math> — [[pul aylanish tezligi]], <math>P</math> — narxlar darajasi, <math>Q</math> — ishlab chiqarish hajmi. Amaliyotda 2 tomon teng kelishi har doim ham kuzatilmaydi. Shu sababli, agar mamlakatda muomaladagi pul massasi tovarlar sonidan koʻp boʻlsa, mamlakatda inflyatsiya, ishlab chiqarish hajmi pul massasidan koʻp boʻlsa, mamlakatda [[Deflyasiya (iqtisodiyot)|deflyatsiya]] mavjud deb olinadi<ref>{{cite web|url=https://www.federalreserve.gov/faqs/economy_14419.htm|title=The Fed – What is inflation and how does the Federal Reserve evaluate changes in the rate of inflation?|website=Board of Governors of the Federal Reserve System|date=September 9, 2016|access-date=November 3, 2021|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717231718/https://www.federalreserve.gov/faqs/economy_14419.htm|url-status=live}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/m/monetaristtheory.asp |sarlavha=Monetarist Theory: Economic Theory of Money Supply}}</ref>.

Monetaristlar va keynschilik maktabi oʻrtasida samarali siyosat boʻyicha doimiy bahs ketadi. Keynschilar fikricha, pulga boʻlgan talab va muvozanatdagi foiz stavkasi orasida [[korrelyatsiya|kuchli bogʻlanish]] mavjud. Shu sababli, pul taklifini oshirish yalpi ishlab chiqarish hajmini oshirishda past samarali vosita hisoblanadi. Monetaristlar fikricha esa, pulga boʻlgan talabning foiz stavkaga nisbatan taʼsiri past va shu sababli, monetar siyosat fiskal siyosatdan samaraliroq<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.federalreserve.gov/faqs/money_12855.htm |sarlavha=What is the difference between monetary policy and fiscal policy, and how are they related?}}</ref>. Fiskal siyosatni amalga oshirish uchun davlat koʻpincha oʻz xarajatlarini oshirishga majbur boʻladi. Bu uchun davlatga mablagʻ kerak: qarz mablagʻlariga talab oshishi mamlakatda foiz stavkasi oʻsishiga olib keladi. Baland foiz stavkasi mamlakat iqtisodiyotiga xususiy investitsiyalar hajmini pasaytiradi va shu sababli yalpi taklif oʻsish jarayoni sekinlashadi. Bu samara „Xususiy investitsiyalarni siqib chiqarish samarasi“ ([[Crowding out (economics)|Crowding out effect]]) deb nomlanadi<ref>[[Olivier Jean Blanchard]] (2008). "crowding out, " ''[[The New Palgrave Dictionary of Economics]]'', 2nd Edition. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_C000452&edition=current&q= Abstract.]</ref><ref>Roger W. Spencer & William P. Yohe, 1970. "The 'Crowding Outʼ of Private Expenditures by Fiscal Policy Actions, " Federal Reserve Bank of St. Louis ''Review'', October, pp.[http://research.stlouisfed.org/publications/review/70/10/Expenditures_Oct1970.pdf 12-24] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110602014112/http://research.stlouisfed.org/publications/review/70/10/Expenditures_Oct1970.pdf |date=2011-06-02 }}</ref>. Shu sababli, monetaristlar uchun fiskal siyosat samarasiz hisoblanadi. [[Milton Friedman]] va [[Edmund Phelps]] monetarizm maktabining namoyandalari hisoblanishadi{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|pp=254—255}}.

==== Yangi klassik makroiqtisodiyot ====

[[Yangi klassik makroiqtisodiyot]] maktabi [[1970-lar|1970-yillar]]da paydo boʻlgan. Maktab asoschisi [[Robert Lucas Jr.]] tomonidan yaratilgan „Ratsional kutilmalar“ nazariyasi oʻz davridagi iqtisodiy qarashlarni oʻzgartirib yubordi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/topic/theory-of-rational-expectations |sarlavha=Theory of rational expectations, Britannica}}</ref>. Maktabning yana bir taniqli vakillaridan biri [[Thomas J. Sargent]] hisoblanadi. Aynan Sargent [[giperinflyatsiya]] vaqtida [[Fillips egri chizigʻi]], [[daromadlilik egri chizigʻi]] va [[pul bozori]] modellaridagi ratsional kutilmalar holatini tushuntirib bergan edi<ref>{{cite journal |last1=Sargent |first1=Thomas J. |last2=Wallace |first2=Neil |title=Rational Expectations and the Theory of Economic Policy |journal=Journal of Monetary Economics |volume=2 |issue=2 |pages=169–83 |year=1976 |url=http://www.policonomics.com/wp-content/uploads/Rational-Expectations-and-the-Theory-of-Economic-Policy.pdf |doi=10.1016/0304-3932(76)90032-5 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Sargent | first1 = T. J. | title = A note on maximum likelihood estimation of the rational expectations model of the term structure | journal = Journal of Monetary Economics | volume = 5 | pages = 133–35 | year = 1979 | doi = 10.1016/0304-3932(79)90029-1| url = http://minneapolisfed.org/research/sr/sr26.pdf }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Sargent | first1 = T. J. | title = The Demand for Money during Hyperinflations under Rational Expectations: I | url = https://archive.org/details/sim_international-economic-review_1977-02_18_1/page/59 | journal = International Economic Review | volume = 18 | issue = 1 | pages = 59–82 | year = 1977 | doi = 10.2307/2525769| jstor = 2525769 }}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Sargent | first1 = T. J. | last2 = Fand | first2 = D. | last3 = Goldfeld | first3 = S. | title = Rational Expectations, the Real Rate of Interest, and the Natural Rate of Unemployment | url = https://archive.org/details/sim_brookings-papers-on-economic-activity_1973_2/page/429 | journal = Brookings Papers on Economic Activity | volume = 1973 | issue = 2 | pages = 429–80 | year = 1973 | doi = 10.2307/2534097| jstor = 2534097 }}</ref>. „Yangi klassiklar“ning gʻoyalari [[axborot asimmetriyasi]] va makroiqtisodiy agentlar chiqargan qarorlarning ratsionallik darajasiga asoslanadi. Shu sababli, ushbu maktab vakillari fikriga koʻra, barcha iqtisodiy agentlar ixtiyorlarida ideal axborot boʻlganida shu axborotdan ratsional foydalana olsalar, iqtisodiyot barqaror rivojlanadi. Shuningdek, yangi klassik maktab vakillari fikriga koʻra, [[odam]] bir xatoni ikki marta takrorlamaydi va iqtisodiy sharoitlarga tez moslasha oladi. Natijada, davlat avval sodir boʻlgan makroiqtisodiy siyosatni qayta amalga oshirgan paytda, barcha agentlar kelajakdagi holatni prognozlay olishadi<ref>Chapter 1. Snowdon, Brian and Vane, Howard R., (2005). ''Modern Macroeconomics: Its Origin, Development and Current State''. Edward Elgar Publishing, {{ISBN|1-84542-208-2}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Dornbusch|first1=Rudiger|url=https://www.jstor.org/stable/2006559|title=The New Classical Macroeconomics and Stabilization Policy|journal=The American Economic Review|volume=80|issue=2|data=1990|pages=143–147}}</ref>.

==== XX asr oxiri: yangi keynschilik ====

[[Yangi keynschilik]] yangi gʻoyalar asosida shakllangan keynschilik taʼlimoti hisoblanadi. U [[1991-yil]]da [[Greg Mankiw]], [[David Romer]], [[Olivier Blanchard]] va [[Stanley Fischer]] kabi iqtisodchilar mehnatlari natijasida tashkil topgan. Shu yilning oʻzidayoq Mankiw va David Romer tahriri ostida „New Keynesian Economics“ kitobi chop ettirildi<ref>{{книга
|автор          = Mankiw G., Romer D.
|часть          = Imperfect competition and sticky prices, Coordination Failures and Real Rigidities
|заглавие       = New Keynesian Economics
|оригинал       =
|ссылка         =
|ответственный  =
|издание        =
|место          =
|издательство   = MIT Press
|год            = 1991
|том            = 1, 2
|страницы       =
|страниц        =
|серия          =
|isbn           = 0-262-63133-4, 0-262-63133-2
|тираж          =
}}</ref>. Yangi keynschilik va asosiy keynschilik orasidagi farq katta emas: bu yoʻnalishda ham narxlar qisqa muddatli oraliqda pasaymaydi, „laissez-faire“ nazariyasi tanqidlari davom etaveradi. Lekin, neokeynschilik oʻz nazariyalarini ifoda etishda axborot asimmetriyasidan foydalanishadi<ref>{{cite journal|last1=Dymski|first1=Gary A.|title=Keynesian Uncertainty and Asymmetric Information: Complementary or Contradictory?|journal=Journal of Post Keynesian Economics|volume=16|issue=1|date=1993|pages=49—54|url=https://www.jstor.org/stable/4538374}}</ref>.

==== Supply-side economics ====

[[File:Laffer Curve.png|thumb|200px|right|"<nowiki/>[[Laffer egri chizigʻi|Laffer egri chizigʻi"]] — soliq stavkasi va byudjet tushumlari orasidagi bogʻliqlikni koʻrsatuvchi funksiya. Unga koʻra soliq stavkalarini oshirilishi maʼlum vaqtgacha byudjet daromadlarini oshiradi. Ammo, keyinchalik juda baland soliq stavkalari byudjet tushumlari pasayishiga sababchi boʻladi]]
[[Supply-side economics]] yoki „taklif iqtisodiyoti“ni{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|p=278}} tashkil qilish fikri 1970-yillarning ikkinchi yarmida ilgari surilgan edi<ref>{{Maqola|muallif=Robert D. Atkinson.|havola=https://archive.org/details/supplysidefollie0000atki|sarlavha=„Supply-side Follies: Why Conservative Economics Fails, Liberal Economics Falters, and Innovation Economics Is the Answer“|noshir=Lanham: Rowman & Littlefield|yil=2006}}</ref>. Termin birinchi marta [[AQSh prezidenti]] [[Richard Nixon]]ning sobiq maslahatchisi [[Herbert Stein]] tomonidan [[1976-yil]]da foydalanilgan<ref>{{Maqola|muallif=Reynholds A.|havola=http://www.creators.com/opinion/alan-reynolds/what-supply-side-economics-means.html|sarlavha=„What Supply-Side Economics Means“|noshir=Creators Syndicate Inc|yil=2007}}</ref>. [[Arthur Laffer]] oʻzining soliqlarga bogʻliq modeli va [[Robert Mundell]] „Xalqaro kapital harakati“dagi izlanishlari orqali maktab rivojlanishiga katta hissa qoʻshishgan. Bu maktab vakillarini „Supply-siders“ deb ham atashadi<ref>{{Maqola|muallif=Gwartney J. D.|havola=http://www.econlib.org/library/Enc/SupplySideEconomics.html|sarlavha=„Supply-Side Economics“|noshir=The Concise Encyclopedia of Economics and Liberty|yil=2004}}</ref>.

Maktab tarafdorlari fikriga koʻra, tovarlar [[ishlab chiqarish]] va xizmat koʻrsatish sohasida aholi uchun zarur boʻlgan barcha shart-sharoitlar yaratib berilishi kerak. Shu sababli, ishchi kuchi va kapital taklifini stimullash iqtisodiyot rivojlanishida muhim omil hisoblanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/s/supply-sidetheory.asp#:~:text=Supply%2Dside%20economics%20holds%20that,deregulation%20help%20foster%20increased%20production. |sarlavha=Supply-Side Theory: Definition and Comparison to Demand-Side}}</ref>. Shuningdek, davlat soliq stavkalarini pasaytirishi kerak, chunki qoʻshimcha soliqlar firma xarajatlari oshishiga va yalpi taklif hajmi pasayishiga olib keladi. Oqibatda, bu oʻzgarishlar xarajatlar inflyatsiyasi, hatto [[Stagflyasiya|stagflyatsiya]] paydo boʻlishiga sababchi boʻlishi mumkin<ref>{{cite journal |last1=Olson |first1=Mancur |url=https://www.jstor.org/stable/1802319|title=Stagflation and the Political Economy of the Decline in Productivity |journal=The American Economic Review |date=1982 |volume=72 |issue=2 |pages=143–148}}</ref>.

=== XXI asr boshlanishi: jahon moliyaviy inqirozi ===

[[File:FCIC - Housing Bubbles in Multiple Countries 2002-2008.png|thumb|upright=1.15|left|Inqirozga sabab boʻlgan uy narxlari indeksining keskin oʻzgarishi]]
[[Jahon iqtisodiy inqirozi]] ({{lang-en|Great Recession}}) — [[2008-yil]]da boshlangan [[Jahon xoʻjaligi|jahon iqtisodiyoti]]ning inqirozdagi holati. Iqtisodiy inqiroz sababchisi [[2007-yil]] [[AQSh]]da boshlangan [[2007—2008-yillardagi moliyaviy inqiroz|moliyaviy inqiroz]] hisoblanadi<ref name=Holt>{{cite web|last=Holt|first=Jeff|title=A Summary of the Primary Causes of the Housing Bubble and the Resulting Credit Crisis: A Non-Technical Paper|url=http://www.uvu.edu/woodbury/docs/summaryoftheprimarycauseofthehousingbubble.pdf|work=2009, 8, 1, 120-129|publisher=The Journal of Business Inquiry|access-date=February 15, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141017015959/http://www.uvu.edu/woodbury/docs/summaryoftheprimarycauseofthehousingbubble.pdf|archive-date=October 17, 2014|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>. AQShdagi [[bank]]larning [[risk]]li [[kredit siyosati]], [[reyting agentliklari|reyting beruvchi agentliklar]]ning [[obligatsiya]]larni yetarli darajada oʻrganmaganliklari va aholining past moliyaviy savodxonlik darajasi uy bozoridagi inqirozga sababchi boʻlgan<ref>{{Cite web|title=Victimizing the Borrowers: Predatory Lending's Role in the Subprime Mortgage Crisis|url=https://knowledge.wharton.upenn.edu/article/victimizing-the-borrowers-predatory-lendings-role-in-the-subprime-mortgage-crisis/|access-date=August 5, 2021|website=Knowledge@Wharton|language=en}}</ref><ref>{{Cite book| url=https://books.google.com/books?id=HSkjB_PGp98C | title=Uncontrolled Risk| last=Williams|first=Mark| publisher=[[McGraw-Hill Education]] |date= 2010| isbn=978-0-07-163829-6 |page=213}}</ref>. Inqirozni oldindan koʻra bilgan investor [[Michael Burry]] va [[The Wall Street Journal]] [[jurnalist]]i [[Michael Lewis]] fikricha, inqiroz nafaqat ipoteka obligatsiyalari bozoridagi spekulyatsiya sababli, balki moliya bozoridagi banklar, reyting agentliklari va investitsion fondlarning noqonuniy xatti-harakatlari natijasida sodir boʻlgan<ref>{{cite news |last=Burry |first=Michael J. |title=I Saw the Crisis Coming. Why Didn't the Fed? |newspaper=[[The New York Times]] |date=April 3, 2010 |url=https://www.nytimes.com/2010/04/04/opinion/04burry.html}}</ref><ref>{{cite book |author-link=Michael Lewis |first=Michael |last=Lewis |year=2010 |title=The Big Short: Inside the Doomsday Machine|pages=320|isbn=0-393-07223-1|url=https://themodern.farm/studies/The_Big_Short__Inside_the_Doom.pdf|publisher=W. W. Norton & Company}}</ref>.

Inqiroz dunyo iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi. [[2009-yil]]da jahon YIM Ikkinchi jahon urushidan beri birinchi marta manfiy oʻsishni koʻrsatdi<ref>{{Cite web |url=http://zib.com.ua/ru/1072-obval_planeti.html |title=Обвал планеты. МВФ ухудшил прогноз мирового развития |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150518102819/http://zib.com.ua/ru/1072-obval_planeti.html |deadlink=no }}</ref>. Xalqaro savdo rekord darajada qisqarganiga qaramay, 2011-yilda avvalgi hajmiga qaytdi<ref>{{Cite web |url=http://m.rosbalt.ru/business/2011/02/24/822425.html |title=Объем мировой торговли достиг докризисного уровня — Росбалт |access-date=2015-10-18 |archive-date=2016-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160927151409/http://m.rosbalt.ru/business/2011/02/24/822425.html |deadlink=no }}</ref>. Ammo, faqatgina 2014-yilda inqirozgacha boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishdi<ref>{{Cite web |url=https://www.imf.org/external/russian/pubs/ft/fandd/2014/12/pdf/constant.pdf |title=Замедление торговли |access-date=2015-10-18 |archive-date=2015-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150623070522/http://www.imf.org/external/russian/pubs/ft/fandd/2014/12/pdf/constant.pdf |deadlink=no }}</ref>. [[Yevropa]] davlatlari va AQSh iqtisodiyotidagi pasayish 2009-yilning ikkinchi kvartalida yakunlandi, ammo [[2011-yil]]da Yevropa davlatlarida inqirozning ikkinchi toʻlqini boshlandi va [[2013-yil]]gacha davom etdi<ref>{{Veb manbasi |url=http://www.finmarket.ru/z/nws/hotnews.asp?id=3410123&nt=&p=1&sec=0 |sarlavha=Экономика ЕС: рецессия длиной в пятилетку — Главные новости — Финмаркет}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://ua-reporter.com/novosti/147497 |title=Экономика крупнейших стран ЕС вышла из рецессии: еврозона возобновила рост {{!}} Ujgorod — okno v Yevropu — ua-reporter.com |access-date=2015-10-17 |archive-date=2016-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160308202221/http://ua-reporter.com/novosti/147497 |deadlink=no }}</ref>. Ishsizlik xalqaro miqyos boʻyicha rekord darajaga yetib, 200 mln. odamni tashkil etdi<ref>{{Cite web |url=http://www.km.ru/biznes-i-finansy/obzory/finansovyi-krizis/12902 |title=Безработица: рекорд за всю историю наблюдений {{!}} KM.RU |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150518100445/http://www.km.ru/biznes-i-finansy/obzory/finansovyi-krizis/12902 |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://zn.ua/ECONOMICS/oon-prognoziruet-rekordnyy-uroven-bezraboticy-v-2013-godu.html |title=ООН прогнозирует рекордный уровень безработицы в 2013 году — zn.ua |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-07-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150713190210/http://zn.ua/ECONOMICS/oon-prognoziruet-rekordnyy-uroven-bezraboticy-v-2013-godu.html |deadlink=no }}</ref>.

Inqirozdan chiqishda AQSh iqtisodiyotni stimullashga va banklarni qutqarishga harakat qildi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/Emergency-Economic-Stabilization-Act-of-2008 |sarlavha=Emergency Economic Stabilization Act of 2008, Britannica}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Davidoff|first1=Steven M.|last2=Zaring|first2=David|title=REGULATION BY DEAL: THE GOVERNMENT’S RESPONSE TO THE FINANCIAL CRISIS|journal=Administrative Law Review|volume=63|issue=3|data=2009|url=https://www.jstor.org/stable/40712060|pages=463–541}}</ref>. Aholiga [[kredit]] taqdim etish uchun ajratilgan kapital, banklarning muammoli aktivlarini sotib olish va ogʻir ahvoldagi moliya institutlarining sotib olinishini taʼminlash uchun jami 498 [[milliard]] [[dollar]] sarflandi<ref>{{Veb manbasi |url=https://mitsloan.mit.edu/ideas-made-to-matter/heres-how-much-2008-bailouts-really-cost |sarlavha=Here’s how much the 2008 bailouts really cost}}</ref>. Yevropa davlatlarining xuddi shunday iqtisodiy siyosati uchun esa 1,6 [[trillion]] [[yevro]] sarflandi<ref>{{cite news|url=https://blogs.thomsonreuters.com/answerson/eu-bank-bailout-trillion-euros-allocated-graphic/|publisher=Thomson Reuters |title=EU bank bailout breakdown – how 1.6 trillion euros were allocated}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.spiegel.de/international/europe/fighting-the-financial-crisis-stocks-surge-as-eu-nations-unveil-bailout-packages-a-583739.html|title=Fighting the Financial Crisis: Stocks Surge As EU Nations Unveil Bailout Packages - DER SPIEGEL - International|first=DER|last=SPIEGEL|newspaper=Der Spiegel|date=13 October 2008 }}</ref><ref name="obr.uk">{{Cite web |date=October 2021 |title=Office for Budget Responsibility: Economic and fiscal outlook – October 2021 |url=https://obr.uk//docs/dlm_uploads/CCS1021486854-001_OBR-EFO-October-2021_CS_Web-Accessible_v2.pdf |website=[[Office for Budget Responsibility]]}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.theguardian.com/business/2008/oct/16/ubs-creditsuisse|newspaper=The Guardian|title=Switzerland unveils bank bail-out plan}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ntma.ie/IrishEconomy/bankGuaranteeScheme.php|archive-url=https://web.archive.org/web/20090302085910/http://www.ntma.ie/IrishEconomy/bankGuaranteeScheme.php|url-status=dead|archive-date=2009-03-02|publisher=NTMA|title=Bank Guarantee Scheme}}</ref>.

== Zamonaviy makroiqtisodiyot nazariyasi ==
=== Tahlil ===
[[File:Circulation in macroeconomics.svg|thumb|right|300px|Iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi modeli. Bu yerda, workforce market — iqtisodiy resurslar (ishchi kuchi) bozori, household — uy xoʻjaliklari, corporation — firmalar, commodity market — tovar va xizmatlar bozori, financial market — moliya bozori, foreign — xorijiy sektor va government — davlat<ref>{{Cite book| publisher = Cengage Learning| isbn = 978-1-285-45354-5| last1 = Gwartney| first1 = James D.| last2 = Stroup| first2 = Richard L.| last3 = Sobel| first3 = Russell S.| last4 = Macpherson| first4 = David A.| title = Macroeconomics: Private and Public Choice| date = 2014| pages = 173–175}}</ref>.]]
Makroiqtisodiyot [[ijtimoiy fan]] hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiy hodisalarning sodir boʻlish vaqtini aniq aytib boʻlmaydi; makroiqtisodiy agentlar xatti-harakatlarini kuzatish va shunga koʻra taxminiy [[prognoz]] qilish mumkin. Tahlil jarayonida iqtisodiy modellar iqtisodiyotni oʻrganishni ancha osonlashtiradi va asosiy iqtisodiy oʻzgarishlar sabablarini izohlab beradi. Shunday boʻlsa-da, koʻpgina iqtisodiy modellar jiddiy kamchiliklarga ega va muhim omillarni hisobga olmaydi<ref>{{книга
 |автор         = David Begg, Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer
 |часть         = 19. Introduction to Macroeconomics
 |заглавие      = Economics
 |оригинал      = 
 |ссылка        = http://mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg
 |ответственный = 
 |издание       = 8
 |место         = 
 |издательство  = The McGraw Hill Companies
 |год           = 2005
 |том           = 
 |страницы      = 335
 |страниц       = 674
 |серия         = 
 |isbn          = 978-007710775-8
 |тираж         = 
 |archivedate   = 2010-05-16
 |archiveurl    = https://web.archive.org/web/20100516195718/http://www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg/
}}</ref>.

Iqtisodiyot [[grafik]]lar, [[jadval]]lar, [[sxema]]lar va matematik [[Funksiya (matematika)|funksiya]]lar yordamida tahlil etiladi{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=10—11}}. Barcha makroiqtisodiy parametrlar maʼlum bir vaqt oraligʻida yoki aynan bir paytda koʻrib chiqilishi mumkin deb olinadi. Makroiqtisodiyotdagi barcha oʻzgaruvchilar 2 guruhga boʻlinadi{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=12—13}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://cyberleninka.ru/article/n/makroekonomika-krugooborot-produkta-rashodov-i-dohodov |sarlavha=Макроэкономика. Кругооборот продукта, расходов и доходов}}</ref>:

* Oqimlar. Bu maʼlum bir vaqt oraligʻi (yil) ichida koʻrib chiqiluvchi oʻzgaruvchilar hisoblanadi. Oqimlarga [[investitsiya]]lar, davlat [[byudjet]]i holati, [[eksport]], [[import]] va yalpi ichki mahsulotni kiritish mumkin{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|p=15}}.

* Zaxiralar. Joriy holatdagi maʼlumotlarni oʻrganuvchi koʻrsatkichlar hisoblanadi. Boylik hajmi, ishsizlar soni va [[davlat qarzi]] zaxiralarga misol boʻla oladi{{sfn|Матвеева|2007|pp=31—32}}.

Makroiqtisodiy koʻrsatkichlar tahlili pozitiv va normativ tahlillarga boʻlinadi. Pozitiv tahlil iqtisodiyot holatini aniqlaydi, tushuntiradi va prognozlar uchun asos hisoblanadi. Normativ tahlil esa qanday iqtisodiy oʻzgarishlar amalga oshirish kerakligini koʻrsatadi<ref>[[Paul A. Samuelson]] and [[William Nordhaus|William D. Nordhaus]] (2004). ''[[Economics (textbook)|Economics]]'', 18th ed., pp. 5-6 & [end] Glossary of Terms, „Normative vs. positive economics.“</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/ask/answers/12/difference-between-positive-normative-economics.asp#:~:text=Normative%20economics%20focuses%20on%20the%20value%20of%20economic%20fairness%2C%20or,is%20based%20on%20value%20judgments. |sarlavha=Positive vs. Normative Economics}}</ref>. Makroiqtisodiy tadqiqotlar „ceteris paribus“ (boshqa oʻzgarmas sharoitlarda) holatida amalga oshiriladi. Yaʼni, bir oʻzgaruvchi oʻrganilib chiqilayotganida, boshqa oʻzgaruvchilar oʻzgarmas deb olinadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/ceteris-paribus |sarlavha=Cambridge Dictionary, ceteris paribus}}</ref>.

=== Iqtisodiyot tuzilishi ===

Istalgan iqtisodiyot bozor va iqtisodiy agentlardan tashkil topgan. Nazariy jihatdan, iqtisodiyot tarkibida toʻrtta makroiqtisodiy agent va uch xil bozor mavjud. Iqtisodiyotning barcha qismlarida daromad va xarajatlar mavjuddir{{sfn|Матвеева|2007|p=27}}.

==== Makroiqtisodiy bozorlar ====

; Ishlab chiqarish omillari bozori

Iqtisodiy resurslar (yoki ishlab chiqarish omillari) tarkibiga [[yer]], [[mehnat]], [[kapital]] va tadbirkorlik qobiliyati kiradi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/f/factors-production.asp |sarlavha=4 Factors of Production}}</ref>.

; Tovar va xizmatlar bozori
Aynan shu bozorda yalpi talab va yalpi taklif shakllanadi. Tovarlarga boʻlgan talab barcha makroiqtisodiy agentlar tomonidan taqdim etiladi, taklif esa tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari boʻlgan firmalar tomonidan yaratiladi. Bu bozorda real qiymat ayirboshlanganligi sababli uni „real bozor“ deb ham atashadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://corporatefinanceinstitute.com/resources/economics/real-economy/#:~:text=The%20real%20economy%20refers%20to,purely%20represented%20in%20real%20terms. |sarlavha=What is the real economy?}}</ref>.

; Moliya bozori

[[Moliya bozori]] — oldi-sotdi obyekti pul yoki pulga tenglashtirilgan qimmatli qogʻoz bilan bogʻliq boʻlgan bozor. Moliya bozorining oʻzi ham ikki asosiy bozordan iborat. Birinchi bozor bu pul bozori boʻlib, u yerda pulga boʻlgan talab va taklif muvozanati shakllanadi, hamda pul massasi uchun optimal foiz stavkasi miqdori oʻrganiladi. Ikkinchi bozor [[fond bozori]] hisoblanib, u yerda [[aksiya]] va [[obligatsiya]] singari qimmatli qogʻozlar sotuvi amalga oshiriladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/f/financial-market.asp |sarlavha=Finance market}}</ref>.

=== Makroiqtisodiy agentlar ===

Makroiqtisodiyot fanida 4 xil iqtisodiy agentlar oʻrganiladi<ref>{{cite book |author-link=Joseph E. Stiglitz |first=Joseph E. |last=Stiglitz |year=1987 |chapter=Principal and Agent |title=The New Palgrave: A Dictionary of Economics |volume=3 |pages=966–971 |title-link=New Palgrave: A Dictionary of Economics }}</ref>:

* ''[[Xonadon xoʻjaligi|Uy xoʻjaliklari]]'' — iqtisodiy resurslar egasi, tovar va xizmatlarning asosiy isteʼmolchilari{{sfn|Матвеева|2007|p=16}}. Firmalarga ishchi kuchini sotishgani uchun, daromad tarzida [[ish haqi]] olishadi. Uy xoʻjaliklari davlatga soliq toʻlashadi va javob tariqasida [[nafaqa]], [[pensiya]] va [[stipendiya]] koʻrinishida [[transfert|transfert toʻlovlarini]] olishadi<ref>{{cite book
 |last         = O'Sullivan
 |first        = Arthur
 |author-link  = Arthur O' Sullivan
 |author2      = Steven M. Sheffrin
 |title        = Economics: Principles in action
 |publisher    = Prentice-Hall
 |year         = 2003
 |location     = Upper Saddle River, New Jersey 07458
 |page         = 29
 |url          = https://www.savvas.com/index.cfm?locator=PSZu4y&PMDbSiteId=2781&PMDbSolutionId=6724&PMDbSubSolutionId=&PMDbCategoryId=815&PMDbSubCategoryId=24843&PMDbSubjectAreaId=&PMDbProgramId=5657
 |isbn         = 978-0-13-063085-8
 |url-status   = live
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20161220014709/https://www.savvas.com/index.cfm?locator=PSZu4y&PMDbSiteId=2781&PMDbSolutionId=6724&PMDbSubSolutionId=&PMDbCategoryId=815&PMDbSubCategoryId=24843&PMDbSubjectAreaId=&PMDbProgramId=5657
 |archive-date = 2016-12-20
}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161220014709/https://www.savvas.com/index.cfm?locator=PSZu4y&PMDbSiteId=2781&PMDbSolutionId=6724&PMDbSubSolutionId=&PMDbCategoryId=815&PMDbSubCategoryId=24843&PMDbSubjectAreaId=&PMDbProgramId=5657 |date=2016-12-20 }}</ref>.

* ''[[Firma]]lar'' — maqsadi foydani maksimallashtirish boʻlgan, tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari<ref>
{{cite book
 | last1 = Pride
 | first1 = William M.
 | last2 = Hughes
 | first2 = Robert J.
 | last3 = Kapoor
 | first3 = Jack R.
 | year = 1985
 | chapter = 4: Choosing a form of business ownership
 | title = Business
 | url = https://books.google.com/books?id=zb0cItqvLJUC
 | series = CengageNOW Series
 | edition = 10
 | location = Mason, Ohio
 | publisher = Cengage Learning
 | publication-date = 2009
 | page = 116
 | isbn = 9780324829556
 | access-date = 20 Apr 2019
}}</ref>. Moliya bozorida asosan [[debitor]] sifatida ishtirok etishadi. Firma xarajatlari investitsion toʻlovlar, soliqlar va ish haqidan tashkil topadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/e/expense.asp |sarlavha=Expenses of company}}</ref>.

Uy xoʻjaliklari va firmalar iqtisodiyotning xususiy sektorini tashkil etadi.

* ''Davlat'' — jamiyatning iqtisodiy neʼmatlarini ishlab chiqaruvchi iqtisodiy agent. [[Milliy daromad]]ni qayta taqsimlash, iqtisodiy agentlar va bozorlar faoliyatini nazorat qilish davlatning asosiy vazifalari hisoblanadi. Asosiy daromad manbai soliqlar, xarajatlari esa uy xoʻjaliklariga transfert toʻlovlari va firmalarga subsidiyalar hisoblanadi. Kerak boʻlganida tovarlar bozoridan xaridlar amalga oshiradi. Davlat moliya bozori bilan doimiy oldi-sotdi operatsiyalariga ega<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.uttyler.edu/ceefl/files/reading1-hs.pdf |sarlavha=What are the economic functions of government?}}</ref>.

Xususiy sektor va davlat yopiq iqtisodiyotni tashkil etadi<ref>{{Cite web|title=International Economics Glossary: C |url=http://www-personal.umich.edu/~alandear/glossary/c.html#ClosedEconomy%7CDeardorff%27s |website=www-personal.umich.edu |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071212072813/http://www-personal.umich.edu/~alandear/glossary/c.html |archivedate=December 12, 2007 |url-status=dead}}</ref>.

* ''Xorijiy sektor'' — kapital, tovar va xizmatlarning xalqaro savdosini oʻz ichiga oladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bankofgreece.gr/en/statistics/external-sector#:~:text=The%20external%20sector%20of%20a,the%20rest%20of%20the%20world. |sarlavha=External sector, Bank of Greece}}</ref>.

=== Makroiqtisodiyotdagi asosiy koʻrsatkichlar ===

Makroiqtisodiy nazariyada quyidagi asosiy parametrlar oʻrganiladi{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=29—30}}:
* ''Isteʼmol xarajatlari'' (C) — uy xoʻjaliklarining tovar va xizmatlarga qilgan xarajatlari.

* ''Uy xoʻjaliklari [[jamg'armalar]]i'' (S) — uy xoʻjaliklarining bankda turgan pul mablagʻlari.

* ''Investitsiyalar'' (I) — ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish maqsadida firmalar tomonidan sotib olingan kapital.

* ''Davlat tomonidan sotib olingan tovar va xizmatlar'' (G) — davlat investitsiyalari, davlat xizmatchilariga toʻlovlar va transfert toʻlovlari.

* ''Sof soliqlar'' (T) — soliq va transfert toʻlovlari orasidagi farq.

* ''Sof eksport'' (Xn) — eksport va import orasidagi farq.

* ''Yalpi ishlab chiqarish hajmi'' (Y).

'''<math>Y = C + I + G + Xn = C + S + T</math>''' — ochiq iqtisodiyot uchun yalpi ishlab chiqarish formulasi. Yopiq iqtisodiyot sharoitida sof eksport, xususiy sektor uchun yalpi ishlab chiqarishda esa G hajmi hisobga olinmaydi<ref>{{Veb manbasi |url=https://cyberleninka.ru/article/n/makroekonomicheskaya-model-otkrytoy-ekonomiki |sarlavha=Макроэкономическая модель открытой экономики}}</ref>{{sfn|Shodmonov|Xodiyev|2017|pp=710—712}}.

=== Milliy hisoblar tizimi ===
Makroiqtisodiyotdagi asosiy parametrlar yigʻindisi tovarlar, daromadlar va xarajatlarning doiraviy aylanish modelini tashkil etadi. Doiraviy aylanish modeli 1920-yillar oxirida amerikalik iqtisodchilar tomonidan yaratilgan [[milliy hisoblar tizimi]] (MHT) shakllanishi uchun asos hisoblangan<ref>{{Veb manbasi |url=https://foreignpolicy.com/2011/01/03/gdp-a-brief-history/#:~:text=1937%3A%20Simon%20Kuznets%2C%20an%20economist,government%20in%20a%20single%20measure%2C |sarlavha=Simon Kuznets, GDP}}</ref>. MHT oʻz ichiga quyidagi parametrlarni oladi: [[yalpi ichki mahsulot]] (YIM), [[yalpi milliy mahsulot]] (YMM), [[milliy daromad]] (MD), [[sof milliy mahsulot]] (SMM), [[sof ichki mahsulot]] (SIM), [[shaxsiy daromad]] (ShD), [[shaxsiy tasarrufidagi daromad]] (ShTD), isteʼmol (C), jamgʻarish (S){{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=20—21}}{{sfn|Матвеева|2007|pp=52—53}}.

Milliy hisoblar tizimining koʻrsatkichlari nafaqat mamlakatdagi yalpi daromadlar va ishlab chiqarish hajmini hisoblash, balki mamlakat aholisining hayot uchun muhim boʻlgan tovarlar bilan taʼminlanganlik darajasini aniqlash uchun ham qoʻllanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/Series/Back-to-Basics/gross-domestic-product-GDP#:~:text=GDP%20is%20important%20because%20it,the%20economy%20is%20doing%20well. |sarlavha=All about GDP, IMF}}</ref>. Bu uchun [[Yalpi ichki mahsulot kishi boshiga (nominal)|kishi boshiga YIM]], MD hajmi va [[narx indeksi|isteʼmol narxlari indeksi]] (INI) oʻrganiladi{{sfn|Матвеева|2007|pp=70—74}}. Lekin, bunday oʻrtacha olingan koʻrsatkichlar kamchiliklarga ega va ular „kishi boshiga taqsimlangan daromad“ kabi muhim koʻrsatkichlarni hisobga olmaydi<ref>{{книга
 |автор          =
 |часть          =
 |заглавие       = Макроекономіка
 |оригинал       =
 |ссылка         =
 |ответственный  = Гл. ред. В. Д. Базилевич
 |издание        = 2
 |место          = К.
 |издательство   = Знання
 |год            = 2005
 |том            =
 |страницы       = 113
 |страниц        = 851
 |серия          = Класичний університетський підручник
 |isbn           = 966-346-030-X
 |тираж          =
}}</ref>.

== Makroiqtisodiy modellar ==
[[Makroiqtisodiy model]] — butun iqtisodiyotni va uning eng muhim tarmoqlari, sektorlari, sohalari rivojlanishini matematik shaklda aks ettiruvchi iqtisodiy-matematik model. Iqtisodiy model koʻpincha matematik strukturaga ega boʻlib, murakkab jarayonlarni soddalashtirishda qoʻllanadi. Modellar tuzilishiga koʻra bir yoki bir nechta oʻzgaruvchilarga ega boʻlishi mumkin<ref>{{cite web |url= https://www.piie.com/blogs/realtime-economic-issues-watch/need-different-classes-macroeconomic-models |title= The need for different classes of macroeconomic models |last= Blanchard |first= Olivier |date= January 12, 2017 |website= Peterson Institute for International Economics |publisher= |access-date= February 22, 2022}}</ref>.
=== AD-AS modeli ===
[[File:Aggregate supply + demand graph.png|thumb|right|320px|AD-AS modeli, inqirozdagi iqtisodiyot. Davlat tomonidan amalga oshirilgan stimullar sababli, yalpi talab oʻngga surildi va bu surilish narxlar darajasini (Price level) ozgina, YIMni (Y) esa sezilarli darajada oshirdi. Modelda LRAS (Long-run aggregate supply) potensial YIMga teng deb olinadi.]]

[[AD-AS modeli]] (Aggregate Demand — Aggregate Supply model — yalpi talab va yalpi taklif modeli) — qisqa va uzoq muddatli oraliqda, narxlar oʻzgarishi sharoitida makroiqtisodiy muvozanatni tasvirlab beruvchi model. Ushbu model iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning oʻzgarish holatlari, ularning umumiy narxlar darajasi va yalpi ishlab chiqarish hajmiga (real YIM) taʼsirini koʻrsatib beradi. AD-AS modeli makroiqtisodiyotdagi turli hodisalarni, xususan iqtisodiy sikllar fazalarini, oʻzgarmas ish haqi modeli va stagflyatsiyani tasvirlash uchun qoʻllanishi mumkin{{sfn|Keynes|1936|pp=230—233}}<ref>{{cite journal|last1=Shimer|first1=Robert|title=The Consequences of Rigid Wages in Search Models|journal=Journal of the European Economic Association|url=https://www.jstor.org/stable/40004920|volume=2|issue2/3|data=2004|pages=469–479}}</ref>. Birinchi marta John Maynard Keynesning „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida tasvirlangan{{sfn|Keynes|1936|pp=23—26}}.

Model Keynes tomonidan inqirozdagi mamlakatlar iqtisodiyotini qayta tiklash maqsadida ishlab chiqilgan. Inqirozdagi davlatlar iqtisodiyotining muvozanatga kelish muddati juda uzoqligi sababli, Keynes davlat ishtiroki orqali yalpi talabni stimullashni qoʻllab quvvatlagan<ref>{{Veb manbasi |url=https://blogs.worldbank.org/impactevaluations/how-long-long-run |sarlavha=How long is the long run? World Bank}}</ref>. Keynes fikriga koʻra, qisqa muddatli oraliqda narxlar oʻzgarmay qoladi. Yaʼni, ishsizlik toʻliq boʻlmagan sharoitda ishchilar oylik oshirilishini soʻrashmaydi. Ishlab chiqaruvchilar ham isteʼmolchilarning xarid qobiliyatlari yuqori boʻlmaganligi uchun narxni oshirmaydilar. Lekin, uzoq muddatli oraliqda ishsizlik qisqaradi va aholining xarid qobiliyati oshadi. Davlat aralashuvi bilan qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklif (Short-run aggregate supply) potensial YIMga (Y*) aylanadi{{sfn|Greenlaw|Taylor|2018|pp=200—217}}.

==== Modelga taʼsir etuvchi omillar ====
Yalpi talab (AD) oʻsishiga sabab boʻluvchi omillar{{sfn|Keynes|1936|pp=91—93}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/ask/answers/031815/what-factors-cause-shifts-aggregate-demand.asp |sarlavha=What Factors Cause Shifts in Aggregate Demand?}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.khanacademy.org/economics-finance-domain/macroeconomics/aggregate-supply-demand-topic/macro-changes-in-the-ad-as-model-in-the-short-run/a/shifts-in-aggregate-demand-cnx |sarlavha=Shifts in aggregate demand, Khan Academy}}</ref>:
* Xaridorlarning real daromadlaridagi oʻsish (ish haqi, transfert toʻlovlarining oʻsishi va aholi toʻlaydigan soliqlarning pasayishi);
* Investitsion xarajatlarni amalga oshirish uchun stimullar (imtiyozli kreditlar berish va investorlarning huquqini taʼminlash);
* Davlat xaridlari hajmining oshishi;
* Jamiyat va [[tadbirkor]]larning kutilmalari. Mamlakat iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi jamgʻarishdan koʻra koʻproq sarflashga undaydi{{sfn|Keynes|1936|pp=148—149}}.

Qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (SRAS) oʻsishiga taʼsir etuvchi omillar<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.khanacademy.org/economics-finance-domain/ap-macroeconomics/national-income-and-price-determinations/short-run-aggregate-supply-ap/a/lesson-summary-short-run-aggregate-supply |sarlavha=Short-run aggregate supply, Khan Academy}}</ref>:
* Ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar koʻpayishi va ulardan foydalanish samaradorligining ortishi;
* Ishlab chiqarish resurslari narxining pasayishi;
* Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini kamaytirish, ularga subsidiyalar berish.

Uzoq muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (LRAS, potensial YIM) oʻsish sabablari{{sfn|Keynes|1936|pp=178—183}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.khanacademy.org/economics-finance-domain/ap-macroeconomics/national-income-and-price-determinations/long-run-aggregate-supply-ap/a/lesson-summary-long-run-aggregate-supply |sarlavha=Long-run aggregate supply, Khan Academy}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.wallstreetmojo.com/long-run-aggregate-supply-lras/#:~:text=Some%20factors%20influence%20the%20LRAS,shifts%20towards%20the%20right%20side. |sarlavha=Long-Run Aggregate Supply (LRAS) Definition}}</ref>:

* Mamlakatda aholi sonining koʻpayishi;
* Iqtisodiyotda ishlangan soatlarning ortishi;
* Texnologiyalarning mukammallashuvi;
* [[Mehnat unumdorligi]]dagi oʻsish.

=== IS-LM modeli ===

[[File:Islm.svg|thumb|200px|IS egri chizigʻining oʻngga surilishi yuqori foiz stavkasi (i) va real YIM hajmini (Y) oshishiga olib keladi]]
Tovar va [[pul bozori]]da umumiy muvozanatga erishish va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga taʼsirini umumlashtirib tadqiq qilish [[IS-LM modeli]] yordamida bajariladi. Model 2 egri chiziq — <math>IS</math> (investments-savings) va <math>LM</math> (liquidity-money)dan tashkil topgan. IS investitsiyalar-jamgʻarmalardagi holatni, LM esa pul bozoridagi muvozanatni tasvirlaydi. Model iqtisodiy sikllar tahlili uchun qoʻllanadi va qisqa muddatli oraliqdagi model hisoblanadi. Model 1937-yilda iqtisodchi [[John Hicks]] tomonidan ishlab chiqilgan<ref>{{cite journal |last=Hicks |first=J. R. |year=1937 |title=Mr. Keynes and the 'Classics': A Suggested Interpretation |journal=[[Econometrica]] |volume=5 |issue=2 |pages=147–159 |jstor= 1907242|doi=10.2307/1907242}}</ref> va keyinchalik [[Alvin Hansen]] tomonidan mukammallashtirilgan<ref>{{cite book |last=Hansen |first=A. H. |year=1953 |title=A Guide to Keynes |url=https://archive.org/details/guidetokeynes0000hans |url-access=registration |location=New York |publisher=McGraw Hill |isbn=9780070260467 }}</ref>.

Model yopiq iqtisodiyotni tasvirlagani uchun, yalpi ishlab chiqarish isteʼmol xarajatlari, investitsiyalar va davlat xaridlaridan tashkil topadi: <math>Y=C+I+G</math>. IS oʻzgarishi davlat xarajatlari, isteʼmolchilarning jamgʻarish normasi, investitsiyalar hajmi va soliq stavkasidagi oʻzgarishga bogʻliq. LM holati esa narxlar darajasi, muomaladagi pul miqdori va foiz stavkasi orqali belgilanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/i/islmmodel.asp#:~:text=The%20IS%2DLM%20model%20is%20a%20tool%20for%20looking%20at,liquidity%2C%20investment%2C%20and%20consumption. |sarlavha=IS-LM Model: What It Is, IS and LM Curves, Characteristics, Limitations}}</ref>. Bundan xulosa shuki, IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga birgalikda koʻrsatadigan taʼsirini baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining oʻsishi yoki soliqlarning kamayishi IS egri chizigʻini oʻngga siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu egri chiziqni chapga siljitadi<ref>{{cite journal |last=Findlay |first=David W |year=1999 |title=The IS-LM Model: Is There a Connection between Slopes and the Effectiveness of Fiscal and Monetary Policy? |journal=The Journal of Economic Education |volume=30 |issue=4 |pages=373—382 |url=https://www.jstor.org/stable/1182951|doi=10.2307/1182951.}}</ref>. Xuddi shuningdek, pul taklifining oshishi LM egri chizigʻini oʻngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli maʼlum makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarni koʻrib chiqish imkoniyatini beradi. Bir bozorda boʻlgan oʻzgarish ikkinchi bozorga ham taʼsir etadi. Masalan, [[Markaziy bank]] ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul taklifining koʻpayishi (LM egri chizigʻini oʻngga siljishida aks etib) foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Monetar impuls taʼsirida, yaʼni, foiz stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari koʻpayadi va IS egri chizigʻi ham oʻngga siljib, yangi nuqtada muvozanat oʻrnatiladi<ref>{{cite journal |last=Hicks |first=John |year=1980 |title=‘IS-LM’: An Explanation. |journal=Journal of Post Keynesian Economics |volume=3 |issue=2 |pages=139–154 |url=https://www.jstor.org/stable/4537583}}</ref>{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=181—182}}.

=== Solow modeli ===
[[File:Solow(eq).jpg|300px|thumb|Muvozanat holatidagi Solow modeli]]

[[Solow modeli]] — ekzogen jamgʻarish normasi va neoklassik ishlab chiqarish funksiyasiga asoslangan iqtisodiy oʻsish modeli. Modelda rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti oʻsishining sabablari kapital, aholi soni, investitsiyalar va texnologik rivojlanishlar yordamida oʻrganiladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.wallstreetmojo.com/solow-growth-model/#:~:text=The%20Solow%20growth%20model%20has,capital%2C%20technology%2C%20and%20labor. |sarlavha=Solow Growth Model}}</ref>. Solow modeliga koʻra, ishlab chiqarish jarayoniga qoʻshilgan dastlabki kapital qoʻyilmalari ishlab chiqarish hajmini keskin oshiradi. Lekin, bu oʻsish davom etgani sari, kapitalning [[amortizatsiya]] qiymati ham oshib boradi va maʼlum bir nuqtada yangi investitsiyalar kapital amortizatsiyasiga tenglashishi sababli, qoʻshimcha birlik kapital hech qanday samara olib kelmaydi. Jamgʻarish normalarini oshirish orqali investitsiya hajmini koʻpaytirish, qoʻshimcha tovarlar ishlab chiqarishiga zamin yaratadi. Texnologik progress orqali esa nafaqat kapitalning samaradorligi oshadi, balki 1 kishi uchun toʻgʻri keluvchi kapital miqdori ortadi. Model bir-biridan mustaqil tarzda, iqtisodchilar [[Robert Solow]] va [[Trevor Swan]] tomonidan 1956-yilda yaratilgan<ref>{{cite book |last=Brems |first=Hans |author-link=Hans Brems |title=Pioneering Economic Theory, 1630–1980 |chapter=Neoclassical Growth: Tinbergen and Solow |location=Baltimore |publisher=Johns Hopkins University Press |year=1986 |isbn=978-0-8018-2667-2 |pages=362–368 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=5SokAAAAMAAJ&pg=PA362 }}</ref><ref>{{cite journal |last=Swan |first=Trevor W. | author-link1 = Trevor Swan |date = November 1956 |title=Economic growth and capital accumulation |journal=Economic Record |volume=32 |issue=2 |pages=334–361 |doi= 10.1111/j.1475-4932.1956.tb00434.x }}</ref>.

Model bir qancha shartlarga ega. Solow modelida yopiq iqtisodiyot koʻriladi. Firmalar mukammal raqobat sharoitida faoliyat yuritishadi. Isteʼmol <math>C</math> uchun ham, investitsiyalar <math>I</math> uchun ham, faqatgina bir mahsulot <math>Y</math> ishlab chiqariladi. Ilmiy-texnik progress sur’atlari <math>g</math>, aholi soni oʻsishi <math>n</math> va kapital amortizatsiyasi <math>\delta</math> doimiy hisoblanadi. Jamgʻarish normasi <math>s</math> investitsiyalarga teng: <math>Y=C+I</math><ref>{{cite journal | author = Solow R. M. |title = Technical Change and the Aggregate Production Function |url = http://www.piketty.pse.ens.fr/files/Solow1957.pdf |publisher =The Review of Economics and Statistics |year = 1957 |month = August |volume =39 |issue = 3 |pages=312—320 }}</ref>.

Bu model orqali koʻplab hodisalarni tushuntirib bersa boʻladi. Birinchi bor bu modelni [[Yaponiya]] va [[Germaniya]]ning urushdan keyingi oʻsishi bilan izohlashgan. Keyinchalik bu model [[Xitoy]], [[Koreya Respublikasi|Koreya]] va boshqa mamlakatlar iqtisodiy oʻsishini izohlab berdi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Germaniya va Yaponiyada kapitalning deyarli barchasi yoʻq qilingan va kishi boshiga kapital miqdori kamayib ketgan. Demak, kapitaldan chekli qaytim katta, amortizatsiya qiymati esa past. Bundan tashqari oʻsha vaqtdagi ilmiy-texnik taraqqiyoti yuqori boʻlgan AQShning Yaponiya va Germaniyaga yordami ham iqtisodiy oʻsishga salmoqli hissa qoʻshgan<ref>{{cite journal|authors=Beckley, M., Horiuchi, Y., & Miller, J.|title=AMERICA'S ROLE IN THE MAKING OF JAPAN'S ECONOMIC MIRACLE|journal=Journal of East Asian Studies|volume=18|issue=1|data=2018|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-east-asian-studies/article/americas-role-in-the-making-of-japans-economic-miracle/9C7CC6A85CE125290BAD2735B09A882A|doi=10.1017/jea.2017.24|pages=1—21}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.marshallfoundation.org/wp-content/uploads/2014/05/Marshall_Plan_1947-1997_A_German_View.pdf |sarlavha=Marshall Plan 1947—1997: A German View}}</ref>. [[Germaniya Federativ Respublikasi]]ning 1947—1950-yillardagi oʻrtacha 13,4 foizlik va Yaponiyaning 1965—1969-yillardagi oʻrtacha 12 foizlik oʻsishi aynan Solow modeli orqali izohlanadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://econreview.berkeley.edu/the-japanese-economic-miracle/ |sarlavha=The Japanese Economic Miracle, Barceley Economic Review}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://fw.xinhua08.com/gjgc/201104/t20110414_461294.html |title=日德战后经济奇迹（Japanese and Germany Postwar Economic Miracle） |last=Liu |first=Haoyuan |website=Finance World}}</ref>. Lekin, kapital bilan taʼminlanganlik darajasi oshgani sari iqtisodiy oʻsish sur’atlari ham pasayib borgan<ref>{{cite journal|last1=Braunthal|first1=Gerard|title=The Death of the German Economic Miracle|journal=Current History|volume=54|issue=321|data=1968|pages=275—280|url=https://www.jstor.org/stable/45311898}}</ref><ref>{{Cite web|title=The Lost Decade: Lessons From Japan's Real Estate Crisis|url=https://www.investopedia.com/articles/economics/08/japan-1990s-credit-crunch-liquidity-trap.asp|last=Nielsen|first=Barry|website=Investopedia|language=en|access-date=2020-05-26}}</ref><ref>{{Cite web|date=2010-12-23|title=「失われた30年」に向かう日本|url=http://www.newsweekjapan.jp/column/ikeda/2010/12/20-3.php|access-date=2020-10-18|website=Newsweek日本版|language=ja}}</ref>.

== Iqtisodiy sikllar ==

[[File:Business cycle.jpg|thumb|right|250px|Iqtisodiy sikllar yuksalishda (Peak) toʻla bandlikka va resurslardan toʻliq foydalanishga erishadi. Inqiroz (Recession) davrida ishlab chiqarish va ish bilan taʼminlanganlik darajasi pasayadi, ammo narxlar pasaymaydi. Turgʻunlik (Trough) davrida ishlab chiqarish minimum hajmgacha pasayadi, ishsizlik esa maksimum darajaga chiqadi. Jonlanish (Recovery) siklida ishlab chiqarish va ishsizlik darajasi normal holatga qayta boshlaydi. Odatda, har yangi sikl davrida oʻtgan safargidan koʻra koʻproq YIMga erishiladi<ref>{{cite journal|author=Cláudia Duarte, José R. Maria, Sharmin Sazedj|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0264999319320279|title=Trends and cycles under changing economic conditions|journal=Economic Modelling|date=2020|volume=92|pages=126-146|doi=10.1016/j.econmod.2020.06.011}}</ref>.]]
Istalgan iqtisodiy tizimda yalpi talab yoki yalpi taklifdagi oʻzgarishlardan soʻng davriy tebranishlar sodir boʻladi. Bunday tebranishlar, biznes yoki [[iqtisodiy sikl]]lar deyiladi{{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=42—43}}. Iqtisodiy sikllar 4 fazadan iborat: jonlanish, yuksalish, inqiroz va turgʻunlik{{sfn|Shodmonov|Xodiyev|2017|pp=525—527}}. Bunday tebranishlar doimiy emas va ularni oldindan prognoz qilish qiyin. 3—4 yil davom etuvchi iqtisodiy sikllar [[Kitchin sikllari]] deyiladi<ref>{{статья
 |автор       = Kitchin, Joseph.
 |заглавие    = «Cycles and Trends in Economic Factors»
 |ссылка      = https://www.jstor.org/stable/1927031
 |язык        = en
 |издание     = 
 |тип         = 
 |год         = 1923
 |том         = 5
 |номер       = 
 |archivedate = 2016-10-17
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20161017063451/https://www.jstor.org/stable/1927031
}}</ref>. Davomiylik vaqti 7—11 yilni tashkil etuvchi sikllar [[Juglar sikllari]] hisoblanadi<ref>{{статья
 |автор       = 
 |заглавие    = «Des Crises commerciales et leur retour periodique en France, en Angleterre, et aux Etats-Unis»
 |ссылка      = http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1060720
 |язык        = fr
 |издание     = Paris: Guillaumin
 |тип         = 
 |год         = 1923
 |том         = 5
 |номер       = 
 |archivedate = 2020-10-22
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201022150135/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1060720
}}</ref>. Uzoq muddatli sikllarga 15—20 yil davom etuvchi [[Kuznets sikllari]]<ref>{{статья
 |автор       = Kuznets S.
 |заглавие    = «Secular Movements in Production and Prices. Their Nature and their Bearing upon Cyclical Fluctuations»
 |ссылка      = http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1060720
 |язык        = en
 |издание     = Boston: Houghton Mifflin
 |тип         = 
 |год         = 1930
 |том         = 
 |номер       = 
 |archivedate = 2020-10-22
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201022150135/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1060720
}}</ref> va 45—60 yil davom etuvchi [[Kondratev sikllari]]<ref>{{статья
| автор    = Черепков А.
| заглавие    = «Теория «Длинных волн» Н. Д. Кондратьева»
| ссылка    = http://ss.xsp.ru/st/019/index.php
| язык    = 
| издание    = 
| тип    = 
| год    = 
| том    = 
| номер    = 
| archivedate    = 2009-02-14
| archiveurl    = https://web.archive.org/web/20090214153254/http://ss.xsp.ru/st/019/index.php
}}</ref>kiradi{{sfn|Shodmonov|Xodiyev|2017|pp=532—533}}.

Biznes sikllarning kelib chiqish sababi turlicha boʻlishi mumkin: [[urush]], [[inqilob]], texnologik oʻsish va [[investor]]lar xatti-harakatidan tortib, bir yilda sodir boʻlgan [[magnit boʻronlari]] soni va makroiqtisodiy agentlar harakatining [[ratsionalizm|ratsionallik darajasigacha]]. Lekin, koʻp hollarda tebranishlar yalpi talab va yalpi taklif orasidagi balans yoʻqolishi sababli yuzaga keladi. Biznes sikllar nazariyasi rivojlanishida [[William Nordhaus]]<ref>{{cite journal |last1=William D |first1=Nordhaus |title=The Political Business Cycle |journal=The Review of Economic Studies |date=1975 |volume=42 |issue=2 |pages=169–190 |doi=10.2307/2296528}}</ref>, Robert Lucas Jr.<ref>{{cite journal |last1=Robert E |first1=Lucas |title=An Equilibrium Model of the Business Cycle |journal=Journal of Political Economy |date=1975 |volume=83 |issue=6 |pages=1113–1144 |url=https://www.jstor.org/stable/1830853}}</ref>, [[Finn E. Kydland]]<ref>{{cite journal |last1=Kydland |first1=Finn E |title=Time to Build and Aggregate Fluctuations |url=https://archive.org/details/sim_econometrica_1982-11_50_6/page/1345 |journal=Econometrica |date=1982 |volume=50 |issue=6 |pages=1345–1370 |doi=10.2307/1913386}}</ref>, [[Edward C. Prescott]]<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.uio.no/studier/emner/sv/oekonomi/ECON5300/h17/problems/kydland_prescott_1990.pdf |sarlavha=Business Cycles: Real Facts and a Monetary Myth}}</ref> va Joseph Schumpeter<ref>{{Veb manbasi |url=https://discoversocialsciences.com/wp-content/uploads/2018/03/schumpeter_businesscycles_fels.pdf |sarlavha=BUSINESS CYCLES. A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of the Capitalist Process |qaralgan sana=2023-07-27 |arxivsana=2023-07-27 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20230727120248/https://discoversocialsciences.com/wp-content/uploads/2018/03/schumpeter_businesscycles_fels.pdf }}</ref> kabi olimlar katta hissa qoʻshishgan<ref>{{cite journal |last1=Trotta V. |first1=Matheus |title=Business cycle theories after Keynes: A brief review considering the notions of equilibrium and instability |journal=Structural Change and Economic Dynamics |date=2023 |volume=64|pages=134—143 |doi=10.1016/j.strueco.2022.12.004}}</ref>.

Iqtisodiy sikllar oʻz xususiyatlariga koʻra, makroiqtisodiyotning asosiy muammolari boʻlmish inflyatsiya va ishsizlik bilan doimiy bogʻliq hisoblanadi. Davlat iqtisodiyoti oʻz imkoniyatlari choʻqqisiga yetganida, koʻp hollarda bu mamlakatda inflyatsiya koʻrsatkichini keskin oshirib yuboradi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/o/overheated_economy.asp#:~:text=What%20Is%20an%20Overheated%20Economy,triggered%20by%20increased%20consumer%20wealth. |sarlavha=What Is an Overheated Economy?}}</ref>. Yuqori inflyatsiya darajasi aholi [[xarid qobiliyati]]ni pasaytiradi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/Series/Back-to-Basics/Inflation#:~:text=In%20an%20inflationary%20environment%2C%20unevenly,payers%20of%20fixed%20interest%20rates. |sarlavha=Inflation, IMF}}</ref>. Yetarlicha daromad olmayotgan ishlab chiqaruvchilar ishchilarni [[ishdan boʻshatish]]ga majbur boʻladilar va siklli ishsizlik yuzaga keladi<ref>{{Cite book |last=H. |first=Hawkins, Kevin |url=http://worldcat.org/oclc/21972786 |title=Unemployment |date=1987 |publisher=Penguin |isbn=0-14-022763-6 |oclc=21972786}}</ref>. Davlat siyosati mamlakatdagi iqtisodiy fazadan, yaʼni yuksalish yoki turgʻunlikda ekanligiga qarab shakllanadi. Agar iqtisodiyot turgʻunlik sharoitida boʻlsa, davlat ragʻbatlantiruvchi siyosat orqali iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqishga harakat qiladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.ilo.org/global/topics/coronavirus/impacts-and-responses/WCMS_739048/lang--en/index.htm |sarlavha=Stimulating the economy and employment, International Labour Organization}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/e/economic-stimulus.asp#:~:text=Policy%20tools%20for%20stimulating%20the,indirectly%20increase%20private%20sector%20spending. |sarlavha=What Is Economic Stimulus?}}</ref>. Iqtisodiyot yuksalish fazasida boʻlsa, davlat inflyatsiya templarini pasaytirish uchun iqtisodiy faollikni cheklovchi siyosat olib boradi<ref>{{Veb manbasi |url=https://economictimes.indiatimes.com/definition/contractionary-policy |sarlavha=What is Contractionary Policy?  The economic times}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Makin |first1=Tony |title=When Contractionary Fiscal Policy Is Expansionary |url=https://www.jstor.org/stable/43198994 |journal=When Contractionary Fiscal Policy Is Expansionary |date=1998 |volume=5 |issue=4 |pages=419—426}}</ref>.

== Davlatning makroiqtisodiy siyosati ==

=== Fiskal siyosat ===

[[Fiskal siyosat|Fiskal siyosat (byudjet-soliq siyosati)]] — iqtisodiyotni barqarorlashtirish maqsadida yalpi xarajatlar va [[soliq stavkasi|soliq stavkalarini]] oʻzgartirish orqali amalga oshiriladigan siyosat<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/fiscal-policy |sarlavha=Fiscal policy, Britannica}}</ref>. Hukumat inqiroz sharoitida mamlakat yalpi xarajatlarni oshirish va soliq stavkalarini pasaytirish orqali stimullovchi iqtisodiy siyosat, oʻsish fazasida esa yalpi xarajatlarni kamaytirish va soliq stavkalarini oshirish orqali cheklovchi iqtisodiy siyosatdan foydalanishi mumkin<ref>{{cite journal|last1=Perotti|first1=Roberto|title=Fiscal Policy in Good Times and Bad|journal=Fiscal Policy in Good Times and Bad|date=|volume=114|issue=4|pages=1399–1436|date=1999|url=https://www.jstor.org/stable/2586967}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://cyberleninka.ru/article/n/tipy-fiskalnoy-politiki-gosudarstva |sarlavha=Типы фискальной политики государства}}</ref>.

Fiskal siyosat qoʻllanilish usullariga koʻra ikkiga, diskret va avtomatik siyosatlarga boʻlinadi. Diskret siyosat aniq yoʻnaltirilgan siyosat boʻlib, oʻz ichiga davlat xarajatlarini, soliqlar va [[byudjet]] qoldigʻidagi oʻzgarishlarni oladi. Diskret siyosat samarali boʻlsa-da, uni amalga oshirish uchun avvalo [[qonun chiqaruvchi hokimiyat]] roziligi kerak. Bunday qarorlar tezda koʻrib chiqilmasligi sababli, kechikkan holda amalga oshirilgan oʻzgarishlar kutilganidek samarali boʻlmasligi mumkin. Avtomatik fiskal siyosat deganda esa davlat aralashuvisiz ham byudjet parametrlari va soliq stavkasining oʻzgarishi tushuniladi. Masalan, davlat iqtisodiyotda har bir ishsiz uchun nafaqa beradi. Agar inqiroz yuzaga kelsa, ishsizlar koʻpayadi, ularga sarflanuvchi byudjet xarajatlari ham koʻpayadi. Yoki iqtisodiyotda [[bum]] sodir boʻlsa, iqtisodiy agentlar daromadi oshadi va ular avtomatik tarzda koʻproq soliq toʻlay boshlashadi (ayniqsa, mamlakatda progressiv soliq stavkasi amal qilsa){{sfn|Asqarova|Zaxidov|Djumayev|2019|pp=153—155}}<ref>{{cite journal|last1=Sharp|first1=Ansel M.|last2=Khan|first2=Mohammad|title=Automatic Fiscal Policy, 1966-1975|journal=Nebraska Journal of Economics and Business|volume=19|issue=3|date=1980|pages=5—20|url=https://www.jstor.org/stable/40472666}}</ref>.

Fiskal siyosat kamchiliklarga ham ega. Davlat tomonidan amalga oshirilgan byudjet-soliq siyosati koʻpincha [[byudjet defitsiti]] paydo boʻlishiga sabab boʻladi. Pul mablagʻlarini keragidan ortiq boʻlishi ham davlat uchun ziyondir<ref>{{cite journal|last1=Palley|first1=Thomas|title=The Case Against Budget Surpluses|journal=Challenge|date=2001|volume=44|issue=6|pages=13—27|url=https://www.jstor.org/stable/40722106}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/b/budget-surplus.asp |sarlavha=What Is a Budget Surplus? What's the Impact, and Pros & Cons? Investopedia}}</ref>. Fiskal siyosatning asosiy muammosi sifatida Crowding out samarasi hisoblanadi. Chunki, davlat oʻz xarajatlarini oshirganida, moliya bozoridagi foiz stavkasi ham oshadi va mamlakatga investitsiyalar hajmi pasayadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.khanacademy.org/economics-finance-domain/ap-macroeconomics/ap-long-run-consequences-of-stabilization-policies/crowding-out/a/crowding-out |sarlavha=Crowding out, Khan Academy}}</ref>.

=== Monetar siyosat ===

[[Pul-kredit siyosati|Monetar siyosat (pul-kredit siyosati)]] — Markaziy bank yordamida, pul taklifini oʻzgartirish orqali amalga oshiriladigan barqarorlashtiruvchi davlat siyosati{{sfn|Mishkin|2011|pp=6—10}}. Monetar siyosatning bank tizimiga taʼsir qilish muddati fiskal siyosatdan tezroq hisoblanadi. Monetar siyosatda foydalaniladigan asosiy instrumentlar<ref>{{Veb manbasi |url=https://cbu.uz/en/monetary-policy/operations/ |sarlavha=Instruments and main operations of Monetary policy}}</ref><ref>{{cite journal|author=Atkeson, Andrew, Chari, V. V., Kehoe, Patrick J., & Federal Reserve Bank of Minneapolis|date=2007|title=On the Optimal Choice of a Monetary Policy Instrument|journal=Federal Reserve Bank of Minneapolis|issue=394|pages=34|url=https://www.jstor.org/stable/community.28109909?seq=7}}</ref>{{sfn|Матвеева|2007|pp=375—382}}:

* [[Majburiy rezerv normasi]]ning oʻzgarishi. Rezerv normalarining pasayishi kredit berishni stimullaydi va aksincha.

* Foiz stavkalariga taʼsir orqali. Masalan, AQShdagi [[Federal Funds Rate]] va [[Oʻzbekiston]]dagi asosiy stavka.

* [[Ochiq bozordagi operatsiyalar]] va [[repo shartnomasi|repurchase agreement (REPO) shartnomalari]]. Ochiq bozordagi shartnomalar deganda davlat tomonidan qimmatli qogʻozlar bozorida amalga oshirilgan oldi-sotdi shartnomalari tushuniladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/bst_openmarketops.htm |sarlavha=Open market operations}}</ref>. REPO — qimmatli qogʻozlar yoki boshqa aktivlar kafolati ostida Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ajratiladigan kapital<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/r/repurchaseagreement.asp |sarlavha=Repurchase Agreement (Repo): Definition, Examples, and Risks}}</ref>.
Stimullovchi pul-kredit siyosati orqali pul massasini oshishi nafaqat aholiga, balki tijorat banklariga ham foydali hisoblanadi. Chunki pul massasi oshgan sharoitda banklar koʻproq kredit berishi mumkin. Lekin, monetar siyosat nafaqat Markaziy bankka, balki tijorat banklari va uy xoʻjaliklariga bogʻliq boʻlgani sababli, natija kutilganidan uzoq muddatda paydo boʻlishi mumkin{{sfn|Mishkin|2011|pp=480—481}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.rba.gov.au/education/resources/explainers/the-transmission-of-monetary-policy.html#:~:text=Some%20estimates%20suggest%20that%20it,time%2C%20and%20economic%20conditions%20vary. |sarlavha=The Transmission of Monetary Policy, Reserve Bank of Australia}}</ref>.

=== Davlatning inqirozli siyosati ===
[[File:Federal funds rate history and recessions.png|thumb|right|450px|Foiz stavkasi va inqirozlar (boshqa rangli ustun shaklida). Grafikdan koʻrish mumkinki, deyarli barcha inqirozlardan oldin uzoq vaqt davomida past foiz stavkalari amalda boʻlgan, keyin esa foiz stavkalari keskin oshgan va oqibatda iqtisodiy inqiroz yuzaga kelgan. Davlat inqirozni yumshatish va iqtisodiyotni stimullash uchun yana foiz stavkasini tushirgan.]]

Dunyodagi koʻpgina yirik inqirozlar davlatlarning notoʻgʻri makroiqtisodiy siyosatlari yoki iqtisodiyotni yetarli darajada nazorat qilmasliklari oqibatida sodir boʻlgan. Buyuk Depressiya, [[dot-com bubble]] (texnologiyalar bozoridagi inqiroz) va jahon iqtisodiy inqirozi shular jumlasidan. Texnologiyalar bozorida economic bubble paydo boʻlishiga investitsion firmalarning qalbaki [[hisobot|moliyaviy hisobotlari]], kompaniyalar va [[OAV]] tomonidan berilgan yolgʻon axborot sababchi boʻlgan<ref>{{Cite web |title=Ex-WorldCom CEO Ebbers found guilty on all counts - Mar. 15, 2005 |url=https://money.cnn.com/2005/03/15/news/newsmakers/ebbers/ |access-date=2021-06-20 |website=[[CNN]]}}</ref><ref>{{cite journal|author=Bhattacharya, Utpal, Neal Galpin, Rina Ray, and Xiaoyun Yu|title=The Role of the Media in the Internet IPO Bubble.|journal=The Journal of Financial and Quantitative Analysis|volume=44|issue=3|pages=657—682|url=https://www.jstor.org/stable/40505941}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://onlinedegrees.unr.edu/blog/worst-accounting-scandals/ |sarlavha=7 Worst Accounting Scandals in U.S. History}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://core.ac.uk/download/pdf/188093822.pdf |sarlavha=After the Ball Is Over: Investor Remedies in the Wake of the Dot-Com Crash and Recent Corporate Scandals}}</ref>. Buyuk Depressiya yuzaga kelishida esa yuqori [[boj tarifi|boj tariflari]], [[Federal Rezerv Tizimi]]ning moliya bozoridagi keng qamrovli spekulyatsiyani vaqtida bartaraf etmaganligi, iqtisodiy faollik past boʻlgan sharoitda foizlarni keskin koʻtarishi va 1930—1931-yillarda yuzaga kelgan [[bank run]] sabab qilib koʻrsatiladi<ref>{{cite journal|last1=Mazumder|first1=Sandeep|last2=Wood|first2=John H.|title=The Cause of the Great Depression: The Decision to Resume the Gold Standard on Prewar Terms|journal=The Independent Review|volume=26|issue=1|date=2021|pages=133—151|url=https://www.jstor.org/stable/48647342#:~:text=Central%20banks%20hesitated%20to%20expand,macroeconomic%20policies%20caused%20the%20Depression}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://digitalcommons.iwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1005&context=parkplace |sarlavha=Monetary Failures of the Great Depression}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.federalreservehistory.org/essays/great-depression |sarlavha=The Great Depression}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.federalreservehistory.org/essays/banking-panics-1930-31 |sarlavha=Banking Panics of 1930—1931}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/Great-Depression/Causes-of-the-decline |sarlavha=Causes of the decline}}</ref>. Iqtisodchilar Emi Nakamura va Jón Steinssonning 2018-yildagi xulosalariga koʻra, shuncha inqirozlardan soʻng ham, davlatlar tomonidan olib borilayotgan turli makroiqtisodiy siyosatlar oqibatlari har doim ham ijobiy natijalarga olib kelmayapti va shu sababli bunday siyosatlar tanqid ostida qolmoqda<ref>{{Cite journal|last1=Nakamura|first1=Emi|last2=Steinsson|first2=Jón|date=2018|title=Identification in Macroeconomics|journal=Journal of Economic Perspectives|language=en|volume=32|issue=3|pages=59–86|doi=10.1257/jep.32.3.59|s2cid=44180952|issn=0895-3309|doi-access=free}}</ref>. [[COVID-19 pandemiyasi]] paytida qabul qilingan iqtisodiy qarorlar yetarli darajada samarali emasligi sababli, u iqtisodiyotga ham, odamlar hayotini saqlashda ham kutilganidek yordam bermadi<ref>{{cite journal|author=REDBIRD, BETH, LAUREL HARBRIDGE-YONG, and RACHEL DAVIS MERSEY|title=The Social and Political Impact of the COVID-19 Pandemic: An Introduction|journal=RSF: The Russell Sage Foundation Journal of the Social Sciences|volume=8|issue=8|date=2022|pages=1—30|url=https://www.jstor.org/stable/48704782}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.voanews.com/a/who-recommends-nations-lift-or-ease-covid-19-related-travel-bans/6405130.html#:~:text=The%20World%20Health%20Organization%20this,stress%20related%20to%20the%20pandemic. |sarlavha=WHO Recommends Nations Lift or Ease COVID-19-Related Travel Bans}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.pwccn.com/en/covid-19/macroeconomic-impact-covid19-policy-suggestions.pdf |sarlavha=Macroeconomic impact of COVID-19 in China and policy suggestions}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/documents/publication/wcms_840835.pdf |sarlavha=Macroeconomic policy responses to the COVID-19 crisis in emerging market and developing economies: Current outcomes and evolving challenges}}</ref>.

Empirik tadqiqotlarga koʻra, hukumatning foiz stavkasini pasaytirish siyosati koʻp hollarda keyingi inqirozlarga sharoit yaratadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.cnb.cz/en/about_cnb/cnblog/What-are-the-risks-of-a-prolonged-period-of-low-interest-rates/ |sarlavha=What are the risks of a prolonged period of low interest rates?}}</ref>. Iqtisodiy liberalizm gʻoyalariga ega boʻlgan iqtisodchi F.Hayekning fikriga koʻra, Markaziy banklar tomonidan foiz stavkasining tushirilishi nafaqat investitsiyalar hajmini sunʼiy darajada oshiradi, balki notoʻgʻri investitsion siyosatni paydo qiladi. Bunday investitsion siyosat sharoitida uzoq muddatlarga moʻljallangan investitsiyalar hajmi qisqa muddatli investitsiyalarga nisbatan keskin darajada koʻpayib ketadi. Oqibatda iqtisodiyotda muvozanat buziladi va iqtisodiy [[bum]] inqirozga aylanadi<ref>{{cite journal|last1=White|first1=Lawrence H.|title=Hayek’s Monetary Theory and Policy: A Critical Reconstruction.|journal=Journal of Money, Credit and Banking|volume=33|issue=1|date=1999|pages=109—120|url=https://www.jstor.org/stable/2601142#:~:text=In%20Hayek's%20(1931)%20cycle%20theory,goods%20relative%20to%20consumer%20goods.|doi=10.2307/2601142}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.econlib.org/library/Enc/bios/Hayek.html#:~:text=Therefore%2C%20he%20concluded%2C%20artificially%20low,a%20healthy%20and%20necessary%20readjustment. |sarlavha=Friedrich August Hayek}}</ref>. Bu jarayon iqtisodiyotda „Hangover theory“ deb yuritiladi va hozirgacha past foiz stavkalari tufayli yuzaga kelgan inqirozlarni asoslashda ishlatiladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://mises.org/library/hangover-theory |sarlavha=The Hangover Theory?}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://scholar.harvard.edu/files/shleifer/files/investmenthangover7.pdf?m=1437072878 |sarlavha=Investment Hangover and the Great Recession}}</ref>.

== Iqtisodiy oʻsish ==

Makroiqtisodiy siyosatning yana bir muhim vazifasi bu iqtisodiy oʻsishga erishish hisoblanadi. Nazariy darajada [[xalqaro tengsizlik|daromadlar tengsizligi]], davlatlar orasidagi iqtisodiy oʻsish sur’atlaridagi farq va [[barqaror rivojlanish]] bilan [[iqtisodiy oʻsish nazariyasi|iqtisodiy oʻsish nazariyasi]] shugʻullanadi. Bu masalalarni oʻrganuvchi birinchi tadqiqotlar XVIII asrda, asosiy gʻoyasi [[tugʻilish|tugʻilish koʻrsatkichini]] pasaytirishga qaratilgan [[maltuschilik]] taʼlimotida aks ettirilgan. [[Thomas Robert Malthus]] oʻzining „Nufus qonuni toʻgʻrisida tajriba“ asarida aholi soni juda tez koʻpayib boradi, oziq-ovqat mahsulotlarining oʻsishi esa, ancha orqada qolib ketadi, degan fikrlarni keltirgan{{sfn|Tashmatov|Asatullayev|Allaberganov|2019|pp=146—149}}. Lekin, Malthus gʻoyasi matematik jihatdan aniq tasdiqlanmaganligi, texnologik progress va inson xulq-atvorini hisobga olmasligi, empirik maʼlumotlardan keskin farq qilganligi<ref>{{Veb manbasi |url=https://quillette.com/2022/09/08/in-defence-of-progress/#:~:text=As%20the%20authors%20show%2C%20Malthusian,percent%3B%20per%20capita%20caloric%20intake |sarlavha=Malthusian Theory Has Always Been False}}</ref> tufayli, koʻplab olimlar tomonidan tanqid qilingan<ref>{{cite journal|journal=Organization & Environment|volume=11 |issue=4|date=1998|pages=451—460|first1=RICHARD J.|last1=WILTGEN |title=MARX’S AND ENGELS’S CONCEPTION OF MALTHUS: The Heritage of a Critique. |url=https://www.jstor.org/stable/26161690}}</ref><ref>{{cite journal|journal=The Journal of Social Forces|volume=2|issue=2|data=1924|pages=169—177|first1=Howard B.|last1=Woolston |title=The Dynamics of Population: A Criticism of Malthus.|doi=10.2307/3005334|url=https://www.jstor.org/stable/26161690}}</ref>. 1930-yillarda [[Big push modeli]]ga asoslangan keynschilik gʻoyalari avj oldi. Bu gʻoyaning maqsadi davlat investitsiyalari orqali [[Industrial oʻsish]]ni taʼminlash edi. 1950-yillar oxirlariga kelib, iqtisodiyotda „Solow modeli“ singari neoklassik modellar aktuallashib bordi. Neoklassik modellar faqatgina iqtisodiy muvozanatga erishish va uni taʼminlash masalalarinigina oʻrganar edi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.investopedia.com/terms/n/neoclassical-growth-theory.asp |sarlavha=What Is the Neoclassical Growth Theory, and What Does It Predict?}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.sfu.ca/~bkrauth/econ808/808_lec1.pdf |sarlavha=Neoclassical growth theory}}</ref>. 1980-yillar soʻnggida tuzilgan modellar iqtisodiy oʻsish sababi sifatida tashqi samaralarni koʻrsatgan. Ammo, bu modellardagi gʻoyalar amalda oʻz tasdigʻini topmadi. 1990-yillar boshlarida esa, [[tadqiqot va texnologik ishlanmalar]] sektorida yuzaga keluvchi monopol foyda hisobiga iqtisodiy oʻsishni taʼminovchi nazariya ishlab chiqildi{{sfn|Acemoglu|2009|pp=613—617}}. XXI asrda yangi klassik maktab va [[yangi institutsionalizm]] maktabi iqtisodiy oʻsishga bogʻliq turli modellarni ishlab chiqishdi; [[yagona oʻsish nazariyasi]]ga asoslangan model vujudga keldi{{sfn|Acemoglu|2009|pp=781—792}}.

Iqtisodiy oʻsish omillari{{sfn|Greenlaw|Taylor|2018|pp=166—170}}<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/money/topic/economic-growth/Demand-and-supply |sarlavha=The analysis of growth, Britannica}}</ref>{{sfn|Матвеева|2007|pp=208—210}}:
* Mehnat (iqtisodiyotda ishlangan umumiy soatlar soni);

* [[Inson kapitali]];

* Ashyoviy kapital miqdori;

* Texnologik progress;

* Erkin savdo;

* Mamlakatdagi erkinlik darajasi<ref>{{cite journal |journal=Journal of Institutional and Theoretical Economics |year=1999 |volume=155 |issue=4 |pages=643—663|first1=James D., |last1=Gwartney |title=Economic Freedom and the Environment for Economic Growth |url=https://www.jstor.org/stable/40752161}}</ref>.

== Manbalar ==
{{manbalar|3}}

== Adabiyotlar ==
* {{cite book |last1=Acemoglu|first1=Daron|title=Introduction to Modern Economic Growth|date=2009|url=http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/8436/1/29%20.%20Daron_Acemoglu.pdf|publisher= Princeton University Press||language=en| pages=990}}
* {{cite book |last1=Asqarova|first1=M. T.|last2=Zaxidov|first2=Gʻ.E.|last3=Djumayev|first3=Z. A.|title=Makroiqtisodiyot (Darslik) |date=2019 |publisher=TDIU| pages=290}}
* {{cite book |last1=Greenlaw |first1=Steven A. |last2=Taylor|first2=Timothy|title=Principles of Macroeconomics |date=2018 |publisher=Rice University |url=https://d3bxy9euw4e147.cloudfront.net/oscms-prodcms/media/documents/PrinciplesofMacroeconomics-LR.pdf|isbn=1-947172-30-1|pages=600||language=en|edition=2}}
* {{cite book |last1=Keynes|first1=John Maynard |title=The general theory of employment, interest and money |date=1936 |url=https://ia801508.us.archive.org/11/items/in.ernet.dli.2015.50092/2015.50092.The-General-Theory-Of-Employment-Interest-And-Money.pdf|publisher=Macmillan and Сo.|language=en|pages=403}}
* {{cite book |last1=Marshall|first1=Alfred|title=Principles of Economics|date=1920 |url=https://eet.pixel-online.org/files/etranslation/original/Marshall,%20Principles%20of%20Economics.pdf|publisher= London: Macmillan and Co.| pages=627||language=en|edition=8}}
* {{cite book |last1=Mishkin|first1=Frederic S.|title=The economics of money, banking, and financial markets|date=2011 |publisher=Pearson Canada|url=http://bibliotheque.pssfp.net/livres/THE_ECONOMICS_OF_MONEYS_BAMKING_AND_FINANCIAL_MARKETS.pdf|isbn=978-0-321-58471-7|pages=748||language=en|edition=4}}
* {{cite book |last1=Shodmonov |first1=Sh. Sh.|last2=Xodiyev |first2=B. Y.|title=Iqtisodiyot nazariyasi (Darslik) |date=2017 |publisher=Barkamol fayz media |pages=784}}
* {{cite book |title=Iqtisodiy ta'limotlar tarixi |year=2019 |last1=Tashmatov|first1=Sh.H.|last2=Asatullayev|first2=X.S.|last3=Allaberganov|first1=Z.G.|publisher=IQTISOD-MOLIYA |pages=352}}
* {{cite book |last1=Матвеева|first1=Т. Ю|title=Введение в макроэкономику |date=2007 |publisher=Издательский дом ГУ-ВШЭ|url=https://vse-ychebniki.ru/makroekonomika/matveeva-t-yu-vvedenie-v-makroekonomiku/|isbn=978-5-7598-0543-4|pages=511|language=ru|edition=5}}

{{OʻzME}}
{{bu yaxshi maqola}}
[[Turkum:Makroiqtisodiyot]]
[[Turkum:Iqtisodiyot]]
[[Turkum:Iqtisodiyot va moliya]]