Kimyo sahifasining manbasini koʻrish

{{wikify}}
'''Kimyo''' ({{Lang-ar|کيمياء}} &#x200E; ehtimol misrlik ''Kemet'' soʻzidan olingan (qora), [[Qadimgi Misr|Misr]] nomi, [[Qora tuproqlar|qora tuproq]] va [[Qoʻrgʻoshin|qoʻrgʻoshin]] ham kelib chiqqan – ''Ta-Kemet'' – „qora yer“ (egip. tA-kmt)<ref name="alchem1">O. Libkin. Slovar nauki. Ximiya. Jurnal "Ximiya i jizn. 1967. № 1. S.28.</ref> ; {{Lang-grc|χυμος}} mumkin boʻlgan variantlar: {{Lang-grc|χυμος}} – „sharbat“, „mohiyat“, „namlik“, „taʼm“ {{Lang-grc|χυμα}} . {{Lang-grc|χυμα}} – „qotishma (metallar)“, „quyma“, „oqim“ {{Lang-grc|χυμευσις}} . {{Lang-grc|χυμευσις}} – „aralashtirish“) – [[Tabiatshunoslik|tabiiy fanning]] eng muhim va keng sohalaridan biri, moddalarni, shuningdek, ularning [[Kimyoviy formulalar|tarkibi]] va [[Kimyoviy birikma|tuzilishini]], tarkibi va tuzilishiga bogʻliq boʻlgan xususiyatlarini, oʻzgarishiga olib keladigan oʻzgarishlarni oʻrganadigan [[fan]] boʻlib. Ushbu fan tarkibiga – [[Kimyoviy reaksiya|kimyoviy reaktsiyalar]], shu bilan birga, ushbu oʻzgarishlarni boshqaradigan qonunlar va qonunyatlar ham kiradi. Barcha moddalar [[Kimyoviy bogʻ|kimyoviy bogʻlanish]] tufayli [[molekula]] hosil qila oladigan [[Atom|atomlardan]] iborat boʻlgani sababli, kimyo birinchi navbatda yuqoridagi vazifalarni atom-molekulyar darajada, yaʼni [[Kimyoviy unsur|kimyoviy elementlar]] va ularning darajasini koʻrib chiqish bilan shugʻullanadigan fan hisoblanadi. Kimyoviy b<nowiki/>[[Kimyoviy birikma|irikmalar]] ham shular jumlasidandir . Kimyoning [[fizika]] va [[biologiya]] bilan aloqalari bor, aslida ular orasidagi chegara shartli ravishda<ref name="hrono1600">Filosofiya nauki pod red. A. I. Lipkina M.: Eksmo, 2007</ref> chegara hududlarini kvant kimyosi, kimyoviy fizika, [[fizik kimyo]], [[geokimyo]], [[biokimyo]] va boshqa fanlar tomonidan oʻrganilish uchun ish olib boriladi. Ushbu fan [[Tabiiy fanlar|eksperimental fan]]<nowiki/>lardan biri hisoblanadi. Kimyo fanini eng asosiy topilmasi bu „Atom“ atom jonli va jonsiz tabiatning ajralmas boʻlagi va uni bogʻlab turuvchi kichik zarra.

== Kimyo fani tarixi ==
Kimyo fanining boshlanishi insoniyat paydo boʻlganidan beri davom etib kelmoqda. Inson har doim u yoki bu holatda kimyoviy moddalar bilan shugʻullanganligi bois, uning [[olov]], terini [[Oshlash|koʻzlash]] va pishirish bilan bogʻliq boʻlgan birinchi tajribalarini amaliy kimyoning boshlanishi deb aytishimiz mumkin. Asta-sekin amaliy bilimlar toʻplanib borilishi natijasida sivilizatsiya rivojlanishining boshidayoq odamlar qandaydir boʻyoqlar, [[Emal|emallar]], [[zaharlar]] va [[Dori|dori-darmonlarni]] qanday qilib tayyorlashni bilib olishdi. Dastlab ular, inson biologik jarayonlardan foydalanganligi haqida bizgacha maʼlumotlar yetib keldi. Masalan, [[Bijgʻish|fermentatsiya]], chirish; keyinchalik, olovning rivojlanishi bilan u yonish, sinterlash, [[Erish|termoyadroviy]] jarayonlardan foydalana boshlashdi. Yovvoyi tabiatda uchramaydigan oksidlanish reaksiyasi va shu bilan birga qaytarilish reaksiyalaridan foydalanilgan. Masalan, ularning birikmalaridan [[Metallar|metallarning]] qaytarilishini aytishimiz mumkun.

[[Metallurgiya]], [[kulolchilik]], shishasozlik, boʻyash, kabi hunarmandchilik bizning eramizning boshlanishidan oldin ham sezilarli rivojlangan. Misol qilib shuni aytishimiz mumkunki, zamonaviy [[Shisha|shishaning]] tarkibi miloddan avvalgi 4000-yilda ishlatilgan shisha tarkibi bilan deyarli bir xil hisoblanadi. Misrda kimyoviy bilim ruhoniylar tomonidan bilmaganlardan juda ehtiyotkoronalik bilan yashirilgan boʻlsa ham, u baribir asta-sekinlik bilan boshqa mamlakatlarga kirib bordi. Kimyo fani yevropaliklarga asosan [[arablar]] [[711|711-]]<nowiki/>yilda [[Ispaniya|Ispaniyani]] bosib olgandan keyin kirib kelgan. Yevropaliklar bu fanni " [[alkimyo]] " deb nomlashdi. Ular orqali ushbu bu nom Yevropaga tarqaldi.

Bizga maʼlumki, Misrda miloddan avvalgi 3000-yilda. Ular [[Pista koʻmir|koʻmirni]] qaytaruvchi vosita sifatida ishlatishib, uning birikmalari orqali [[mis]] olishni bilib olishgan, shuningdek keyinchalik, [[kumush]] va [[Qoʻrgʻoshin|qoʻrgʻoshin]] olishni ham oʻrganishgan. Asta-sekin Misr va [[Qadimgi Mesopotamiya tarixi|Mesopotamiyada]] [[bronza]], shimoliy mamlakatlarda esa [[temir]] ishlab chiqarish jadal rivojlanadi. Nazariy topilmalar ham bor edi. Masalan, [[Xitoy|Xitoyda]] mil avv XXII asrdan boshlab esa asosiy elementlar ([[Suv]], [[Olov]], [[Daraxt|Yogʻoch]], [[Oltin]], [[Yer]]) haqida nazariyalar paydo boʻla boshladi. Mesopotamiyada dunyoning qarama-qarshi tomonlari haqida maʼlum bir darajada fikr paydo boʻla boshlaydi. Bular quydagilardir: olov-suv, [[issiqlik|issiql]]-sovuq, [[Сухость|quruq]] – [[namlik]].

Mil [[Mil. av. V asr|avv V asrda]] [[Qadimgi Yunoniston|Gretsiyada]] [[Levkipp]] va [[Demokrit]] materikaning [[Atom|atomlardan]] tuzilishi nazariyasini ishlab chiqishdilar [[atomizm]] . Yozuv tuzilishiga oʻxshatib, nutq soʻzlardan, soʻzlar esa harflardan iborat boʻlgani kabi, barcha moddalar ham maʼlum birikmalardan ([[Molekula|molekulalardan]]) iborat, ular oʻz navbatida boʻlinmas elementlardan iborat hisoblanadi([[Atom|atomlar]]).

Mil [[Mil. av. V asr|avv V asrda]] [[Empedokl Akragantlik|Empedokl]] asosiy elementlar (elementlar) [[suv]], [[olov]], [[havo]] va [[yer]] boʻlishini taklif qildi. [[Mil. av. IV asr|Miloddan avvalgi IV asrda]] [[Aflotun|Platon]] Empedokl taʼlimotini yaratdi: bu elementlar har biri oʻziga xos rangga va atom oʻziga xos fazoviy figurasiga ega boʻlgan, bu esa uning xususiyatlarini belgilab beradi : olov-qizil va [[tetraedr]], suv – koʻk va yer – yashil va [[Kub|oltitali]], havo – sariq va [[oktaedr]] . Platonning fikricha, bu „gʻishtlar“ kombinatsiyasidan butun [[Tabiat|bir moddiy dunyo]] qurilgan. Toʻkning bir-biriga aylanishi haqidagi ushbu taʼlimot [[Arastu|Aristotelga]] meros boʻlib oʻtgan.

=== Alkimyo ===
"Alkimyo" soʻzini Yevropaliklar aytishlaricha {{Lang-ar|الخيمياء}} ''<nowiki/>'al-kīmiyā''' tilidan olingan boʻlib, bu esa oʻz navbatida oʻrta yunoncha chōmīa „suyuqlik“ degan maʼnoni beradi.

Mil avv [[Mil. av. IV asr|4-3]] [[Mil. av. III asr|-asrlarda sodir boʻlgan.]] Sharqda ([[Hindiston|Hindistonda]], [[Xitoy|Xitoyda]], arab dunyosida) alkimyoning dastlabki „prototipi“. Bu va undan keyingi davrlarda [[simob]], [[oltingugurt]], [[fosfor]] kabi elementlarni olishning yangi usullari topiila boshlagam edi, koʻplab [[tuzlar]] tavsiflandi, [[Nitrat kislotasi|HNO <sub>3</sub>]] [[Kislota|kislotasi]] va [[Ishqorlar|ishqoriy]] [[Natriy gidroksid|NaOH]] allaqachon maʼlum ishlatilgan. Ilk oʻrta asrlardan boshlab, hozirda keng tarqalgan alkimyo deb tushuniladigan narsa rivojlana boshladi, unda yuqorida oʻrsatilgan ilmiy tarkibiy qismlar (fan metodologiyasining zamonaviy tushunchasi maʼnosida) bilan bir qatorda, davrning falsafiy gʻoyalari va. oʻsha davr uchun yangi hunarmandchilik qobiliyatlari, shuningdek, sehrli va mistik gʻoyalar anʼanaviy tarzda birlashtirilgan. ; ikkinchisi esa oʻzining individual koʻrinishlari va xususiyatlari bilan oʻsha davr falsafiy tafakkuri bilan taʼminlangan. Oʻsha davrning mashhur kimyogarlari [[Jobir ibn Xayyom|Jobir ibn Hayyon]] (Geber), [[Abu Ali ibn Sino|Ibn Sino]] ([[Abu Ali ibn Sino|Avitsenna]]) va [[Roziy|Abu Bakr ar-Roziy]] edi. [[Antik davr|Antik]] davrda ham savdoning jadal rivojlanishi tufayli oltin va kumush ishlab chiqarilgan tovarlarning '''''universal''''' ekvivalentiga aylandi. Bu nisbatan kam uchraydigan metallarni olish bilan bogʻliq qiyinchiliklar [[Arastu|Aristotelning]] ayrim moddalarning boshqa moddalarga aylanishi haqidagi natural-falsafiy qarashlaridan amaliy foydalanishga urinishlarga turtki boʻldi; " Transmutatsiya " taʼlimotining paydo boʻlishi, allaqachon nom olgan Germes Trismegistus bilan birga, uning nomi bilan bogʻliq alkimyo maktabining anʼanasi. Bu gʻoyalar XIV asrgacha<ref name="chem1">Vozniknovenie i razvitie ximii s drevneyshix vremyon do XVIII veka. Vseobщaya istoriya ximii. M.: Nauka. 1989</ref><ref name="chem2">Rabinovich V. L. Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi. M.: Nauka. 1979</ref> ga qadar juda oz oʻzgarishlarga uchradi.
[[Fayl:Ca'_Rezzonico_-_Gli_alchimisti_1757_-_Pietro_Longhi.jpg|left|thumb| Falsafa toshini izlayotgan alkimyogarlar]]
Mil [[VII asr|avv VII asrda.]]<nowiki/>lkimyo Evropaga kirdi. Oʻsha paytda, butun tarixda boʻlgani kabi, jamiyatning hukmron qatlamlari vakillari orasida hashamatli buyumlar, ayniqsa [[oltin]], ayniqsa, „mashhur“ edi, chunki aynan shu narsa, yuqorida aytib oʻtilganidek, savdo bahosining ekvivalenti edi. Alkimyogarlar, boshqa masalalar qatorida, boshqa [[Metallar|metallardan]] oltin olish usullari, shuningdek, ularni qayta ishlash muammolari bilan qiziqishda davom etdilar. Shu bilan birga, oʻsha paytga kelib arab kimyosi amaliyotdan uzoqlasha boshladi va oʻz taʼsirini yoʻqotdi. Texnologiyaning oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, boshqa narsalar qatorida, germetik qarashlar tizimi, belgilar tizimidagi farq, terminologiya va bilimlarning korporativ tarqalishi tufayli „alkimyoviy harakat“ juda sekin rivojlandi. Eng mashhur Yevropa alkimyogarlari Nikolas Flamel, Albertus Magnus, Jon Di, [[Bekon Rodjer|Rojer Bekon]] va Raymond Lulli . Alkimyogarlar davri koʻplab asosiy moddalarni olish, ularni ishlab chiqarish, izolyatsiya qilish va tozalash usullarini ishlab chiqishni belgilab berdi. Faqat [[XVI asr|XVII asrda]] turli sanoat tarmoqlari, jumladan, [[metallurgiya]], shuningdek, [[Farmatsevtika mahsulotlari|farmatsevtika]] rivojlanishi bilan uning [[Tibbiyot|tibbiyotdagi]] roli ortishi tufayli tadqiqotchilar paydo boʻla boshladilar, ularning faoliyati ushbu fanda sezilarli oʻzgarishlarda namoyon boʻldi, bu esa oʻz ifodasini topdi. ushbu fanning puxta oʻylangan va tegishli amaliy usullarini shakllantirish. Ular orasida, birinchi navbatda, [[Agrikola Georg|Jorj Agricola]] va [[Parasels|Theophrastus Bombast Paracelsus]]<ref name="chem1">Vozniknovenie i razvitie ximii s drevneyshix vremyon do XVIII veka. Vseobщaya istoriya ximii. M.: Nauka. 1989</ref><ref name="chem2">Rabinovich V. L. Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi. M.: Nauka. 1979</ref> ni nomlash kerak.

=== Kimyo fan sifatida ===
Kimyo mustaqil fan sifatida [[XVI asr|XVI]] – [[XVII asr|XVII asrlarda]] dunyoning mexanik manzarasini, [[Sanoat|sanoatning]] rivojlanishini va [[Burjuaziya|burjua jamiyatining]] paydo boʻlishini asoslovchi bir qator ilmiy kashfiyotlardan soʻng aniqlandi. Biroq, kimyo, [[Fizika|fizikadan]] farqli oʻlaroq, miqdoriy jihatdan ifodalanishi mumkin emasligi sababli, kimyo miqdoriy jihatdan takrorlanadigan fanmi yoki boshqa bilim turimi, degan bahslar mavjud edi. [[1661]]-yilda [[Robert Boyle|Robert Boyl]] " Skeptik kimyogar " asarini yaratdi, unda u turli moddalarning xossalaridagi farqni ular moddaning xususiyatlari uchun javobgar boʻlgan turli zarrachalardan (korpuskulalar) qurilganligi bilan izohladi. Van Helmont yonish jarayonini oʻrganib, uning davomida hosil boʻladigan modda uchun ''[[Gazlar|gaz]]'' tushunchasini kiritdi, [[Karbonat angidrid|karbonat angidridni]] kashf etdi. [[1672]]-yilda Boyl [[metallar]] kuydirilganda ularning [[Massa|massasi]] ortib borishini aniqladi va buni „olovning ogʻir zarrachalari“ tutilishi bilan izohladi.

[[Mixail Lomonosov|M. V. Lomonosov]] oʻzining birinchi mashhur „Matematik kimyo elementlari“ ([[1741]]) asarida ushbu faoliyat sohasini sanʼat deb hisoblagan oʻz davrining koʻpchilik kimyogarlaridan farqli oʻlaroq, oʻzining mehnat soʻzlarini boshlab, uni fan sifatida tasniflaydi.<ref name="lom">Mixail Vasilevich Lomonosov. Izbrannie proizvedeniya. V dvux tomax. T. 1. Yestestvennie nauki i filosofiya. – M.: Nauka. 1986</ref> :

=== Issiqlik va flogiston. gazlar ===
[[XVIII asr|XVIII asrning]] boshlarida Stahl phlogiston nazariyasini ishlab chiqdi, ular yonish paytida materiallardan ajralib chiqadigan moddadir.

[[1749]]-yilda [[1743|M. V. Lomonosov „Issiqlik va sovuqlik sabablari toʻgʻrisida mulohazalar“ asarini yozdi (asar tushunchasi 1742-1743-yillarga toʻgʻri keladi]] [[1742|-]] uning "Fizika va korpuskulyar falsafaga oid eslatmalariga qarang). Bu asarga eng yuqori bahoni [[Leonhard Euler|L. Eyler]] bergan (1747-yil 21-noyabrdagi xat). 1848-yilda professor D. M. Perevoshchikov M. V. Lomonosovning eng muhim gʻoyalarini batafsil bayon qilib, uning issiqlik nazariyasi fandan yarim asr oldinda ekanligini taʼkidlaydi (Sovremennik, 1848-yil yanvar, jild. VII, kitob. 1, sek. II, p. 41-58) bu fikr bilan oldin va kelajakda boshqa koʻplab tadqiqotchilarning fikri mos keladi<ref name="lom">Mixail Vasilevich Lomonosov. Izbrannie proizvedeniya. V dvux tomax. T. 1. Yestestvennie nauki i filosofiya. – M.: Nauka. 1986</ref> .

[[Joseph Black|Blek]] [[1754]]-yilda [[Karbonat angidrid|karbonat angidridni]], [[1774]]-yilda Pristley [[Kislorod|kislorodni]], [[1766]]-=yilda [[Henri Kavendish|Kavendish]] [[Vodorod|vodorodni]] kashf etdi.

[[1740|1740-1790]]-yillarda [[Antoine Lavoisier|Lavuazye]] va [[Mixail Lomonosov|Lomonosov]]<ref name="lom">Mixail Vasilevich Lomonosov. Izbrannie proizvedeniya. V dvux tomax. T. 1. Yestestvennie nauki i filosofiya. – M.: Nauka. 1986</ref> yonish, oksidlanish [[1790|va]] [[Nafas|nafas olish]] jarayonlarini kimyoviy tushuntirib, [[olov]] modda emas, balki jarayonning natijasi ekanligini isbotladilar. [[Joseph Proust|Prust]] [[1799|1799-1806]] yillarda [[Aniq nisbatlar qonuni|kompozitsiyaning doimiyligi qonunini]] ishlab chiqdi [[1806|.]] [[1808]]-yilda [[Joseph Louis Gay-Lussac|Gey-Lyussak]] hajmli nisbatlar qonunini kashf etdi ([[Avogadro qonuni]]). [[Dalton Jon|Dalton]] " [[Новая система химической философии|Kimyoviy falsafaning yangi tizimi]] " ([[1808|1808-1827]]) asarida [[Atom|atomlarning]] mavjudligini isbotladi, ''[[Atom massasi|atom ogʻirligi]]'', ''[[Kimyoviy unsur|element]]'' – bir xil [[Atom|atomlar]] toʻplami sifatida tushunchasini [[1827|kiritdi]] .

=== Moddaning atom nazariyasining reenkarnatsiyasi ===
[[1811|1811-]] yilda [[Avogadro Amedeo|Avogadro]] elementar gazlarning [[Molekula|molekulalari]] ikkita bir xil [[Atom|atomdan]] tashkil topgan deb faraz qildi; Keyinchalik, bu gipoteza asosida [[Stanislao Cannizzaro|Kannizzaro]] atom-molekulyar nazariyani isloh qildi. Bu nazariya 1860-yil 3-5 sentabrda Karlsrueda boʻlib oʻtgan kimyogarlarning birinchi xalqaro kongressida maʼqullangan.
[[Fayl:Дмитрий_Иванович_Менделеев_8.jpg|right|thumb| [[Dmitriy Mendeleyev|Dmitriy Ivanovich Mendeleev]]]]
[[Fayl:Periodic_table_ru.svg|right|thumb| [[Dmitriy Mendeleyev|Mendeleyev]] [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|kimyoviy elementlarning davriy tizimi]]]]
[[1869]]-yilda D. VA. [[Dmitriy Mendeleyev|Mendeleyev]] kimyoviy elementlarning davriy qonunini kashf etdi va [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|kimyoviy elementlarning davriy tizimini]] yaratdi. U ''[[Kimyoviy unsur|kimyoviy element]]'' tushunchasini tushuntirib berdi va [[Kimyoviy unsur|element]] xossalarining [[Atom massasi|atom massasiga]] bogʻliqligini koʻrsatdi. Bu qonunning ochilishi bilan u kimyoga faqat tavsif va sifat fani sifatida emas, balki miqdoriy fan sifatida asos soldi.

=== [[Radioaktivlik]] va [[Spektr|spektrlar]] ===
XIX asrdagi kashfiyotlar materiya tuzilishini tushunishda muhim rol oʻynadi. Emissiya spektrlari va yutilish spektrlarining nozik tuzilishini oʻrganish olimlarni ularning moddalar atomlarining tuzilishi bilan bogʻliqligi haqida oʻylashga undadi. Radioaktivlikning kashfiyoti shuni koʻrsatdiki, baʼzi atomlar beqaror ([[izotoplar]]) va oʻz-oʻzidan yangi atomlarga aylanishi mumkin ([[radon]] – „emanatsiya“).

=== kvant kimyosi ===

: ''Asosiy maqola: '''Kvant kimyosi'''''

''Kvant kimyosi'' – kimyoning kvant mexanikasiga asoslangan kimyoviy birikmalarning tuzilishi va xossalari, reaktivligi, kinetikasi va kimyoviy reaksiyalar mexanizmini koʻrib chiqadigan boʻlimi. Kvant kimyosining boʻlimlari: molekulalar tuzilishining kvant nazariyasi, kimyoviy bogʻlanish va molekulalararo oʻzaro taʼsirlarning kvant nazariyasi, kimyoviy reaksiyalar va reaktivlikning kvant nazariyasi va boshqalar<ref>''Davtyan O. K''. Kvantovaya ximiya. – M.: Visshaya shkola, 1962. – 784 s. – str. 5</ref> Kvant kimyosi kimyo va kvant fizikasi (kvant mexanikasi) chorrahasida joylashgan. U moddalarning kimyoviy va fizik xususiyatlarini atom darajasida koʻrib chiqish bilan shugʻullanadi (elektron-yadro tuzilishi modellari va kvant mexanikasi nuqtai nazaridan taqdim etilgan oʻzaro taʼsirlar). Oʻrganilayotgan ob’ektlarning murakkabligi koʻp hollarda kimyoviy tizimlardagi jarayonlarni tavsiflovchi tenglamalarning aniq echimlarini topishga imkon bermasligi sababli, taxminiy hisoblash usullari qoʻllanadi. Hisoblash kimyosi kvant kimyosi bilan uzviy bogʻliqdir – molekulyar xususiyatlarni, atomlarda elektronlarni topish ehtimoli amplitudasini hisoblash va molekulyar xatti-harakatlarni simulyatsiya qilish uchun ishlatiladigan maxsus kompyuter dasturlarini tuzish uchun moslashtirilgan kvant kimyosining matematik usullaridan foydalanadigan fan.

== Asosiy tushunchalar ==

=== Elementar zarracha ===

: ''Asosiy maqola: Elementar zarracha''

Bularning barchasi [[Atom yadrosi|atom yadrolari]] yoki [[Atom|atomlari]] boʻlmagan zarralardir ([[proton]] bundan mustasno). Tor maʼnoda, boshqa zarralardan tashkil topgan deb hisoblash mumkin boʻlmagan zarralar (maʼlum bir taʼsir/kuzatish energiyasi uchun). Elementar zarralar ham [[Elektron|elektronlar]] (-), [[Proton|protonlar]] (+) va [[Neytron|neytronlardir]] .

=== Atom ===

: ''Asosiy maqola: [[Atom]]''

[[Kimyoviy unsur|Kimyoviy elementning]] barcha xususiyatlariga ega boʻlgan eng kichik zarrasi. Atom [[Atom yadrosi|yadrodan]] va uning atrofidagi [[Elektron|elektronlar]] „bulutidan“ iborat. Yadro musbat zaryadlangan [[Proton|protonlar]] va neytral [[Neytron|neytronlardan]] tashkil topgan. Oʻzaro taʼsir qilish orqali atomlar [[Molekula|molekulalarni]] hosil qilishi mumkin.

Atom har qanday moddaning kimyoviy parchalanish chegarasidir. Oddiy modda (agar u bir atomli boʻlmasa, masalan, geliy He) bir turdagi atomlarga, murakkab modda esa har xil turdagi atomlarga parchalanadi.

Atomlar (aniqrogʻi, atom yadrolari) kimyoviy jihatdan boʻlinmaydi.

=== Molekula ===
[[Fayl:Taxol.svg|right|thumb|250x250px|<nowiki> Molekulyar struktura molekuladagi atomlarning aloqalari va nisbiy o'rnini tasvirlaydi. Rasmda paklitaksel molekulasi ko'rsatilgan ( nomenklatura nomi : (2a,4a,5b,7b,10b,13a)-4,10-bis(asetiloksi)-13-{[(2R,3S)-3-(benzoilamino)-2 - gidroksi-3-fenilpropanoil]oksi}- 1,7-dihidroksi-9-okso-5,20-epoksitaks-11-en-2-il benzoat)</nowiki>]]
Oʻz-oʻzidan mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan ikki yoki undan ortiq [[Atom|atomlardan]] iborat zarracha. U doimiy sifat va miqdoriy tarkibga ega. Molekulaning xossalari uning tarkibini tashkil etuvchi atomlarga va ular orasidagi bogʻlanish tabiatiga, molekulyar tuzilishga va fazoviy joylashuvga ([[Izomeriya|izomerlarga]]) bogʻliq. U bir necha xil holatlarga ega boʻlishi va tashqi omillar taʼsirida bir holatdan ikkinchi holatga oʻtishi mumkin. Muayyan molekulalardan tashkil topgan moddaning xossalari molekulalarning holatiga va molekula xususiyatlariga bogʻliq.

=== Modda ===

: ''Asosiy maqola: modda''

Klassik ilmiy qarashlarga koʻra, materiya mavjudligining ikkita fizik shakli ajratiladi – materiya va maydon . Materiya materiyaning [[Massa|massaga]] ega shaklidir (massa nolga teng emas). Kimyo asosan [[Atom|atomlar]], [[Molekula|molekulalar]], [[Ion|ionlar]] va [[Kimyoviy radikallar|radikallarga]] boʻlingan moddalarni oʻrganadi. Ular, oʻz navbatida, elementar zarralardan iborat boʻlib bular quydagilardir: [[Elektron|elektronlar]], [[Proton|protonlar]], [[Neytron|neytronlar]].

==== Oddiy va murakkab moddalar. Kimyoviy elementlar ====
Sof moddalar orasida oddiy (bitta kimyoviy element atomlaridan iborat) va murakkab (bir nechta kimyoviy elementlarning atomlaridan hosil boʻlgan) moddalarni ajratish odatiy holdir.

Oddiy moddalarni „atom“ va „kimyoviy element“ tushunchalaridan farqlash kerak.

'''Kimyoviy element''' – bu aniq musbat yadro zaryadiga ega boʻlgan atom turi. Barcha kimyoviy elementlar [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|elementlarning davriy jadvalida keltirilgan.]] [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|VA.]] [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|Mendeleev]] ; Har bir element davriy tizimda oʻz seriya (atom) raqamiga ega. Elementning seriya raqamining qiymati va bir xil element atomi yadrosi zaryadining qiymati bir xil, yaʼni kimyoviy element bir xil seriya raqamiga ega boʻlgan atomlar yigʻindisidir.

: ''Asosiy maqola: [[Kimyoviy unsur|Kimyoviy element]]''

'''Oddiy moddalar''' kimyoviy elementlarning erkin shakldagi mavjudligi shakllari; har bir element, qoida tariqasida, tarkibi jihatidan farq qilishi mumkin boʻlgan bir nechta oddiy moddalarga (allotropik shakllar) mos keladi, masalan, atom kislorodi O, [[kislorod]] O <sub>2</sub> va [[ozon]] O <sub>3</sub> yoki kristall panjarada, masalan, olmos va grafit. uglerod C elementi uchun. Shubhasiz, oddiy moddalar mono- va koʻp atomli boʻlishi mumkin.

'''Murakkab moddalar''' boshqacha tarzda kimyoviy birikmalar deb ataladi. Bu atama moddalarni oddiy moddalardan (kimyoviy sintez) birlashadigan kimyoviy reaksiyalar natijasida olinishi yoki kimyoviy parchalanish reaktsiyalari (kimyoviy tahlil) yordamida erkin shakldagi elementlarga (oddiy moddalar) ajralishi mumkinligini anglatadi.

Oddiy moddalar murakkab moddalarning kimyoviy parchalanishining yakuniy shakllaridir. Oddiy moddalardan hosil boʻlgan murakkab moddalar tarkibiy moddalarning kimyoviy xossalarini saqlamaydi.

Yuqoridagilarning barchasini umumlashtirib, biz yozishimiz mumkin:

<math>E \overset S \underset A \rightleftarrows C</math>, Qayerda<nowiki></br></nowiki> E – oddiy moddalar (erkin shakldagi elementlar),<nowiki></br></nowiki> C – murakkab moddalar (kimyoviy birikmalar),<nowiki></br></nowiki> S – sintez,<nowiki></br></nowiki> A – tahlil.

Hozirgi vaqtda kimyoviy moddalarning „sintezi“ va „analiz“ tushunchalari kengroq maʼnoda qoʻllanadi. Sintez deganda kerakli moddani ishlab chiqarishga olib keladigan har qanday kimyoviy jarayon tushuniladi va shu bilan birga uni reaksiya aralashmasidan ajratib olish mumkin. Tahlil – bu moddaning yoki moddalar aralashmasining sifat va miqdoriy tarkibini aniqlashga imkon beradigan har qanday kimyoviy jarayon, yaʼni maʼlum bir modda qanday elementlardan iboratligini va ushbu moddadagi har bir elementning tarkibini aniqlash. Shunga koʻra, sifat va miqdoriy tahlil ajralib turadi – kimyoviy fanlardan birining ikkita tarkibiy qismi – analitik kimyo.

==== Metall va metall boʻlmaganlar ====
Hamma kimyoviy elementlar xossalariga, yaʼni erkin atomlarning xossalariga hamda elementlar hosil qilgan oddiy va murakkab moddalar xossalariga koʻra metall va metall boʻlmagan elementlarga boʻlinadi. Anʼanaviy ravishda metall boʻlmaganlarga '''[[Geliy|He]]''', '''[[Neon|Ne]]''', '''[[Argon|Ar]]''', '''[[Kripton|Kr]]''', '''[[Ksenon|Xe]]''', '''[[Radon|Rn]]''', '''[[Ftor|F]]''', '''[[Xlor|Cl]]''', '''[[Brom|Br]]''', '''[[Yod|I]]''', '''[[Astat|At]]''', '''[[Kislorod|O]]''', '''[[Oltingugurt|S]]''', '''[[Selen|Se]]''', '''[[Azot|N]]''', '''[[Fosfor|P]]''', '''[[Uglerod|C]]''' va '''[[Vodorod|H]]''' elementlari kiradi. Semimetallarga [[Bor (unsur)|B]], [[Kremniy|Si]], [[Germaniy|Ge]], [[Margimush|As]], [[Surma|Sb]], [[Tellur|Te]], baʼzan [[Poloniy|Po]] kiradi. Qolgan elementlar metallar hisoblanadi.

==== Sof moddalar va moddalar aralashmalari ====
Alohida sof modda maʼlum bir xarakterli xususiyatlar toʻplamiga ega. Sof moddalardan oʻziga xos xususiyatlarni saqlaydigan ikki yoki undan ortiq sof moddalardan iborat boʻlishi mumkin boʻlgan moddalar aralashmalarini ajratish kerak.

Bir hil aralashmalarda tarkibiy qismlarni vizual yoki optik asboblar yordamida aniqlash mumkin emas, chunki moddalar mikrodarajada parchalangan holatda boʻladi. Bir hil aralashmalar – har qanday gazlar va haqiqiy eritmalarning aralashmalari, shuningdek, qotishmalar kabi maʼlum suyuqliklar va qattiq moddalarning aralashmalari.
{| class="standard" align="center" border="1"
|+'''Turli agregat holatlaridagi moddalarning mumkin boʻlgan aralashmalariga turli misollar'''<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki>
! Tarkibiy qismlarning agregat holati
(aralashma hosil boʻlgunga qadar)
! Bir hil aralashma
(bir hil tizim)
! heterojen aralashma
(heterojen tizim)
|-
| qattiq – qattiq
| Qattiq eritmalar, qotishmalar (masalan, guruch, bronza)
| Togʻ jinslari (masalan, granit, mineral rudalar va boshqalar))
|-
| rowspan="2" | qattiq – suyuq
| rowspan="2" | Suyuq eritmalar (masalan, suvli tuz eritmalari)
| Suyuqlikda qattiq – suspenziyalar yoki suspenziyalar (masalan, suvdagi loy zarralari, kolloid eritmalar)
|-
| Qattiq suyuqlikdagi suyuqlik – gʻovakli jismlardagi suyuqlik (masalan, tuproq, tuproq)
|-
| rowspan="2" | Qattiq – gazsimon
| rowspan="2" | Platinada, palladiyda, poʻlatlarda [[Adsorbsiya|kimyosorblangan]] vodorod
| Gazsimon qattiq – chang, aerozollar, shu jumladan tutun, chang, smog
|-
| Qattiq gʻovakli materiallarda gazsimon (masalan, gʻisht, pemza)
|-
| suyuq – qattiq
| Qattiq suyuqliklar (masalan, shisha qattiq, lekin hali ham suyuq)
| Boshqa shaklga ega boʻlishi va uni tuzatishi mumkin (masalan, idishlar har xil shakl va rangda)
|-
| suyuqlik – suyuqlik
| Suyuq eritmalar (masalan, sirka – sirka kislotasining suvdagi eritmasi)
| Ikki qatlamli va koʻp qatlamli suyuqlik tizimlari, emulsiyalar (masalan, sut – suvdagi suyuq yogʻ tomchilari)
|-
| rowspan="2" | Suyuqlik – gazsimon
| rowspan="2" | Suyuq eritmalar (masalan, karbonat angidridning suvdagi eritmasi)
| Gazsimon suyuqlik – gazdagi suyuqlikning aerozollari, shu jumladan tumanlar
|-
| Suyuqlikdagi gazsimon koʻpiklar (masalan, sovun koʻpiklari)
|-
| gazsimon – gazsimon
| Gaz eritmalari (har qanday miqdordagi va istalgan miqdordagi gazlar aralashmasi), masalan. [[havo]] .
| Heterojen tizim mumkin emas
|+
|}
Jismoniy ajratish usullari yordamida aralashmalarni ularning tarkibiy qismlariga, yaʼni sof moddalarga ajratish mumkin.

Geterogen aralashmalarda vizual yoki optik asboblar yordamida interfeys bilan chegaralangan turli moddalarning mintaqalarini (agregatlarini) ajratish mumkin; bu hududlarning har biri oʻz ichida bir hildir. Bunday joylar faza deb ataladi.

Alohida zarrachalar koʻrinishidagi bir faza boshqasida taqsimlangan geterogen aralashmalar deyiladi '''dispers tizimlar''' . Bunday tizimlarda '''dispersion muhit''' (tarqatuvchi muhit) va '''dispers faza''' (dispersion muhitda maydalangan modda) farqlanadi.

Tabiatda mutlaqo toza moddalar yoʻq. Masalan, ''qoʻshimcha sof alyuminiy'' deb ataladigan narsa hali ham boshqa moddalarning 0,001% aralashmalarini oʻz ichiga oladi. Demak, mutlaq sof substansiya abstraksiyadir. Toʻgʻri, har qanday modda haqida gap ketganda, kimyo bu abstraktsiyadan foydalanadi, yaʼni u moddani haqiqatan ham toza deb hisoblaydi, garchi amalda maʼlum miqdorda aralashmalar boʻlgan modda olinadi. Albatta, kimyogar oʻz amaliyotida minimal miqdordagi aralashmalarni oʻz ichiga olgan iloji boricha toza moddalardan foydalanishga intilishi kerak. Shuni yodda tutish kerakki, hatto kichik miqdordagi aralashmalar ham moddaning kimyoviy xususiyatlarini sezilarli darajada oʻzgartirishi mumkin.

Bu teng boʻlmagan proton va elektronlarga ega boʻlgan zaryadlangan zarracha, atom yoki molekuladir. Agar zarrachada protonlardan koʻproq elektron boʻlsa, u manfiy zaryadlangan va [[anion]] deb ataladi. Masalan – Cl <sup>-</sup> . Agar zarrachada protonlardan kamroq elektronlar boʻlsa, u musbat zaryadlangan va [[Kationlar|kation]] deyiladi. Masalan – Na <sup>+</sup> .
{| class="standard" align="center" border="1"
|+'''Kimyo va kimyoviy texnologiyada qoʻllanadigan moddalar aralashmalarini ajratishning maʼlum fizik usullariga umumiy nuqtai'''
! Aralashmaning tarkibiy qismlarining agregat holati
! Ajratish uchun ishlatiladigan jismoniy xususiyat
! Ajratish usuli
|-
| rowspan="5" | qattiq – qattiq
| Zichlik
| choʻktirish, choʻktirish
|-
| namlanish qobiliyati
| Flotatsiya, koʻpikli flotatsiya
|-
| Zarrachalar hajmi
| Skrining
|-
| Eruvchanlik
| [[Ekstraksiyalash|Ekstraksiya]], yuvish
|-
| Magnitizm
| Magnit ajratish
|-
| rowspan="4" | qattiq – suyuq
| Zichlik
| Sedimentatsiya, dekantatsiya (choʻkindidan suyuqlikni toʻkish), sentrifugalash
|-
| suyuqlikning qaynash nuqtasi
| Bugʻlanish, [[distillash]], quritish
|-
| Zarrachalar hajmi
| Filtrlash
|-
| Qattiq jismning eruvchanligi
| Kristallanish
|-
| rowspan="3" | Qattiq – gazsimon
| Zichlik
| Sedimentatsiya, markazdan qochma ajralish
|-
| Zarrachalar hajmi
| Filtrlash
|-
| Elektr zaryadi
| elektrofiltrlash
|-
| rowspan="3" | suyuqlik – suyuqlik
| Zichlik
| Choʻktirish (ajratish voronkasida, moy ajratgichda), sentrifugalash
|-
| Qaynatish harorati
| Distillash
|-
| Eruvchanlik
| Ekstraksiya
|-
| rowspan="2" | Suyuqlik – gazsimon
| Zichlik
| Sedimentatsiya, markazdan qochma ajralish
|-
| Gazda eruvchanligi
| Gazni olib tashlash (haroratni oshirish orqali), boshqa suyuqlik bilan yuvish
|-
| rowspan="5" | gazsimon – gazsimon
| Kondensatsiya harorati
| Kondensatsiya
|-
| Yutish qobiliyati
| [[Absorbsiya]] (sorbent hajmi boʻyicha soʻrilish)
|-
| Adsorbsionlik
| [[Adsorbsiya]] (sorbent yuzasi tomonidan soʻrilishi)
|-
| Zarrachalar hajmi
| Diffuziya
|-
| Ogʻirligi
| santrifüjlash
|+
|}
Sof moddalar – fizik usullar bilan amalga oshirilganda ikki yoki undan ortiq boshqa moddalarga ajralmagan va fizik xususiyatlarini oʻzgartirmaydigan moddalardir.

Bu bir yoki bir nechta juftlashtirilmagan [[Elektron|elektronni]] oʻz ichiga olgan zarracha ([[atom]] yoki [[molekula]]). Koʻpgina hollarda [[Kimyoviy bogʻ|kimyoviy bogʻlanish]] ikki elektron ishtirokida hosil boʻladi. Juftlanmagan elektronga ega boʻlgan zarra juda faol va boshqa zarralar bilan osongina bogʻlanish hosil qiladi. Shuning uchun radikalning vositadagi umri, qoida tariqasida, juda qisqa.
{| class="standard" align="center" border="1"
|+'''Moddalar aralashmalari va murakkab moddalar oʻrtasidagi farqlar'''
! Aralash
! murakkab modda
|-
| Jismoniy jarayon (sof moddalarni aralashtirish) orqali hosil boʻladi.
| Kimyoviy reaksiya natijasida hosil boʻlgan (oddiy moddalardan sintez)
|-
| Aralashmani tashkil etuvchi sof moddalarning xossalari oʻzgarishsiz qoladi
| Murakkab modda olinadigan oddiy moddalarning xossalari ikkinchisida saqlanmaydi.
|-
| Sof moddalar (oddiy va murakkab) har qanday massa nisbatida aralashmada boʻlishi mumkin
| Murakkab moddani tashkil etuvchi elementlar doimo maʼlum bir massa nisbatida boʻladi.
|-
| Fizik usullar yordamida tarkibiy qismlarga (sof moddalar) ajratish mumkin
| Uning tarkibiy qismlariga (oddiy moddalar shaklidagi elementlar) faqat kimyoviy reaksiya (tahlil) orqali parchalanishi mumkin.
|+
|}
Kimyoviy reaksiyalar berilgan moddaning kimyoviy xossalarini ochib beradi va tavsiflaydi.

=== Radikal ===
Reaktivlar → Mahsulotlar

* Sm. [[Radiobiologiya|radiobiologiyada]] radiolizda erkin radikallar haqida ham.

=== kimyoviy bogʻlanish ===
Atomlarni yoki atomlar guruhlarini birga ushlab turadi. Kimyoviy bogʻlanishlarning bir nechta turlari mavjud: [[Ion bog'lanish|ionli]], kovalent (qutbli va qutbsiz), metall, vodorod .

=== Davriy qonun ===
[[1869|1869-yil]] [[1-mart|1-martda]] [[Dmitriy Mendeleyev|D. I. Mendeleyev]] tomonidan kashf etilgan. Zamonaviy formulalar: [[Kimyoviy unsur|elementlarning]] xossalari, shuningdek ular hosil qiladigan birikmalar ularning [[Atom|atomlari]] [[Atom yadrosi|yadrolarining]] [[Elektr zaryad|zaryadlariga]] davriy bogʻliqdir.

Kimyoviy moddada yoki turli moddalarning aralashmalarida sodir boʻladigan jarayonlar kimyoviy reaktsiyalardir. Kimyoviy reaksiyalar har doim yangi moddalar hosil qiladi.

Aslida, bu [[molekula]] tuzilishini oʻzgartirish jarayonidir. Reaktsiya natijasida molekuladagi atomlar soni koʻpayishi ([[Birikish reaksiyasi|sintez]]), kamayishi (parchalanishi) yoki doimiy boʻlib qolishi ([[Izomeriya|izomerlanish]], qayta joylashish) mumkin. Reaksiya jarayonida atomlar orasidagi bogʻlanish va atomlarning molekulalardagi joylashuvi oʻzgaradi.

Kimyoviy reaksiyani amalga oshirish uchun olingan dastlabki moddalar reaktivlar, kimyoviy reaksiya natijasida hosil boʻlgan yangi moddalar esa reaksiya mahsulotlari deyiladi. Umuman olganda, kimyoviy reaktsiya quyidagicha tasvirlangan:

Kimyoviy usullarning umumiy ilmiy asoslari [[Epistemologiya|bilish nazariyasi]] va fan metodologiyasida ishlab chiqilgan.

Kimyo bu jarayonlarni makromiqdorda ham, moddalarning makromiqdorlari darajasida ham, mikro miqyosda ham atom-molekulyar darajada oʻrganadi va tavsiflaydi. Makromiqyosda sodir boʻladigan kimyoviy jarayonlarning tashqi koʻrinishlarini bevosita moddalarning oʻzaro taʼsirining mikrodarajasiga oʻtkazish va bir maʼnoda talqin qilish mumkin emas, ammo bunday oʻtishlar faqat mikrodomenga xos boʻlgan maxsus kimyoviy qonunlardan toʻgʻri foydalanish bilan mumkin (atomlar, molekulalar, ionlar). bitta miqdorda olinadi).

Kimyoning boshqa tegishli tabiiy fanlar bilan birikmasi '''biokimyo''', '''bioorganik kimyo''', '''geokimyo''', '''radiatsiya kimyosi''', '''fotokimyo''' va boshqalardir.

=== Nomenklatura ===
Bu kimyoviy birikmalarni nomlash qoidalari toʻplami. Maʼlum boʻlgan birikmalarning umumiy soni 20 milliondan ortiq boʻlgani va ularning soni printsipial jihatdan cheksiz boʻlgani sababli, ularni nomlashda ularning tuzilishini nom bilan takrorlash uchun aniq qoidalardan foydalanish kerak. Organik va noorganik birikmalarni nomlashning bir nechta variantlari mavjud, ammo IUPAC nomenklaturasi standart hisoblanadi.

== Kimyo turlari ==
Zamonaviy kimyo – tabiatshunoslikning shu qadar keng sohasiki, uning koʻpgina boʻlimlari bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan ilmiy fanlar boʻlsa ham, mohiyatan mustaqildir.

Oʻrganilayotgan ob’ektlar (moddalar) asosida kimyo odatda '''noorganik''' va '''organiklarga''' boʻlinadi. '''Fizikaviy kimyo,''' jumladan kvant kimyosi, elektrokimyo, kimyoviy termodinamika, kimyoviy kinetika kimyoviy hodisalarning mohiyatini tushuntirish va ularning umumiy qonuniyatlarini fizik tamoyillar va eksperimental maʼlumotlar asosida oʻrnatish bilan shugʻullanadi. '''Analitik''' va '''kolloid kimyo''' ham mustaqil boʻlimlardir (qarang. quyidagi boʻlim).

Zamonaviy ishlab chiqarishning texnologik asoslarini '''kimyoviy texnologiya''' – tayyor tabiiy materiallarni sanoat kimyoviy qayta ishlash va tabiiy muhitda uchramaydigan kimyoviy mahsulotlarni sunʼiy ravishda ishlab chiqarishning iqtisodiy usullari va vositalari haqidagi fan belgilaydi.

* [[Agrokimyo]]
* [[Analitik kimyo]] moddalarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi haqida tushunchaga ega boʻlish uchun ularni oʻrganish bilan shugʻullanadi, ushbu fan doirasida kimyoviy tahlilning eksperimental usullari ishlab chiqiladi.
* [[Bioorganik kimyo]]
* [[Biokimyo]] kimyoviy moddalarni, ularning oʻzgarishini va tirik organizmlardagi bu oʻzgarishlar bilan birga keladigan hodisalarni oʻrganadi. Organik kimyo, dori kimyosi, neyrokimyo, molekulyar biologiya va genetika bilan chambarchas bogʻliq.
* Hisoblash kimyosi
* [[Geokimyo]] – Yer va sayyoralarning kimyoviy tarkibi (kosmokimyo), elementlar va izotoplarning tarqalish qonuniyatlari, togʻ jinslari, tuproq va tabiiy suvlarning hosil boʻlish jarayonlari haqidagi fan.
* kvant kimyosi
* kolloid kimyo
* kompyuter kimyosi
* kosmetik kimyo
* Kosmokimyo
* Matematik kimyo
* Materialshunoslik
* Tibbiy kimyo
* Organometall kimyo
* Nanokimyo
* [[Anorganik kimyo|Noorganik kimyo]] noorganik birikmalarning xossalari va reaksiyalarini oʻrganadi. Organik va noorganik kimyo oʻrtasida aniq chegara yoʻq, aksincha, bu fanlar kesishmasida fanlar mavjud, masalan, metall organoganik kimyo.
* [[Organik kimyo]] oʻrganish predmeti sifatida uglerod skeleti asosida qurilgan moddalarni ajratib koʻrsatadi.
* Neyrokimyo oʻz predmeti sifatida mediatorlar, peptidlar, oqsillar, yogʻlar, shakar va nuklein kislotalarni, ularning oʻzaro taʼsirini va ularning asab tizimining shakllanishi, rivojlanishi va oʻzgarishidagi rolini oʻrganadi.
* Neft kimyosi
* umumiy kimyo
* [[Препаративная химия|preparativ kimyo]]
* [[Radiokimyo]]
* Supramolekulyar kimyo
* [[farmatsevtika mahsulotlari]]
* [[Fizik kimyo|Fizikaviy kimyo]] kimyoviy tizimlar va jarayonlarning fizik va fundamental asoslarini oʻrganadi. Tadqiqotning asosiy yoʻnalishlariga kimyoviy termodinamika, kinetika, elektrokimyo, statistik mexanika va spektroskopiya kiradi. Fizik kimyo molekulyar fizika bilan juda koʻp umumiyliklarga ega. Fizik kimyo cheksiz kichik usuldan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Fizik kimyo kimyoviy fizikadan alohida fandir.
* [[Fotokimyo]]
* [[Polimerlar kimyosi|Makromolekulyar birikmalar kimyosi]]
* Bir uglerodli molekulalar kimyosi
* [[Polimerlar kimyosi]]
* Tuproq kimyosi
* Nazariy kimyo oʻzining vazifasi sifatida kimyo haqidagi bilimlarni fundamental nazariy asoslash (odatda matematika yoki fizika sohasida) orqali nazariy umumlashtirish va asoslashni qoʻyadi.
* Termokimyo
* [[Toksikologik kimyo]]
* [[Elektrokimyo]]
* atrof-muhit kimyosi; atrof-muhit kimyosi
* [[Yadro kimyosi]] [[Yadro reaksiyasi|yadro reaksiyalari]] va yadro reaksiyalarining kimyoviy oqibatlarini oʻrganuvchi fandir.

== Kimyoviy texnologiya ==

* [[Kimyoviy texnologiya|Umumiy maʼlumot]]
* [[Kimyo sanoati|Asosiy ishlab chiqarish]]

== Fizikaviy va kimyoviy tahlil usullari ==
Sm. ''Asosiy maqolada tahlil usullarini taqqoslash va toʻliq tasniflash [[Analitik kimyo]]'' va xususan:

* [[Spektroskopiya|Spektroskopik usullar]]
* Spektral tahlil
* [[Mass-spektroskopiya]]
* Xromatografiya
* [[Analitik kimyo|va boshq.]] [[Analitik kimyo|usullari]]

[[Fayl:Emission_spectrum-H.svg|center|thumb|500x500px| [[Vodorod]] atomlarining [[Atom spektrlari|emissiya spektri]]]]

== Sm. Shuningdek ==
 

* Kimyoviy nomenklatura
* atrof-muhitni muhofaza qilish
* Kimyo falsafasi
* [[Kimyogar]]


== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Foydalanilgan dabiyot ==

* [http://runivers.ru/philosophy/lib/book6235/ Mendeleyev D. I. Davriy qonun: 3 jildda.] Runivers veb-saytida
* Nekrasov B. V. Umumiy kimyo asoslari, 1-jild – M .: „Kimyo“, 1973 y.
* Kimyoviy ensiklopediya, s. Knunyants I. L., 5-jild. – M .: „Sovet entsiklopediyasi“, 1988-yil
* Kimyo: Ref. ed. / W. Shroeter, K.-H. Lautenschleger, H. Bibrak va boshqalar: Per. u bilan. – M.: Kimyo, 1989-yil
* Dubinskaya A. M., Prizment E. L. Kimyoviy entsiklopediyalar, kitobda: Kimyoviy entsiklopedik lugʻat. – M., 1983-yil
* Potapov V. M., Kochetova E. K. Kimyoviy maʼlumotlar. Kimyogar uchun kerakli maʼlumotlarni qayerdan va qanday izlash kerak. – M., 1988-yil
* Ablesimov N. E. Kimyo yomonmi? http://shkolazhizni.ru/world/articles/52420/
* ''Kuznetsov V.'' ''VA.'' [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Umumiy kimyo: rivojlanish tendentsiyalari.] M .: Oliy maktab,
* Ablesimov N. E. Dunyoda qancha kimyoviy moddalar mavjud? // Kimyo va hayot – XXI asr. 2009. No 5. S. 49-52; No 6. S. 34-37.
* Axmetov, N. S. Umumiy va noorganik kimyo. Umumiy noorganik kimyo. Proc. universitetlar uchun −4-nashr, Rev., -M,: Oliy maktab, Ed. Markaz „Akademiya“, 2001.-743 b., ill., 2001.
* Melentieva, Galina A. Farmatsevtik kimyo. Ripol Classic, 1985-yil.
* ''Nikolaev L. A.'' Hayot kimyosi. – M., Taʼlim, 1977. – 239 b.
* ''E. Grosse, X. Weissmantel'' Qiziqarlilar uchun kimyo. – L., Kimyo, 1987. – 392 b.
[[Turkum:Tabiiy fanlar]]
[[Turkum:Kimyo]]
== Havolalar ==