Iroq urushi sahifasining manbasini koʻrish

{{Yana qarang|Koʻrfaz urushi}}{{Urush bilgiqutisi
| nomi = Iroq urushi
| qismi = 
| tasvir = {{Photomontage
   | photo1a = U.S. Marines with Iraqi POWs - March 21, 2003.jpg
   | photo1b = Iraqi Sandstorm.jpg
   | photo2a = US soldiers watch Iraqi paramilitary headquarter's burn Samawah, Iraq April 2003.jpg
   | photo2b = Flag on Saddam Firdos Square Statues face 2003-04-09.jpg
| position = center
| size = 300
| color = #F5F5F5
| border = 2
| color_border = black
| spacing = 3
| foot_montage =  
}}
| sana = 2003-yil 20-mart — 2003-yil 1-may
(1 oy-u 1 hafta va 4 kun)
| yer = {{flagicon|Iraq}}[[Iroq]]
| sabab = 
| natija = '''Qoʻshma Shtatlar boshchiligidagi koalitsiya gʻalaba qozondi'''<br />
* Iroqning Baʼs hukumati agʻdarildi
* Iroq 2011-yilgacha amalda bosib olindi
* Iroqda yangi hukumat tuzildi
| oʻzgarishlar = 
| raqib1 = {{flagicon image|Flag_of_Multi-National_Force_%E2%80%93_Iraq.png}} '''[[Multi-National Force – Iraq|Koalitsiya:]]'''
* '''{{flagicon|United States}} [[AQSH]]'''
* {{flagicon|United Kingdom}}   [[Buyuk Britaniya]]
* {{flagicon|Australia}} [[Avstraliya]]
* {{flagicon|Poland}} [[Polsha]]
----{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}} [[Iroq Kurdistoni]]
* {{flagicon image|Flag of the KDP.svg}} [[PDK]]
* {{flagicon image|Flag of PUK.png}} [[PUK]]
{{nowrap|{{flagicon image|Iraqi National Congress flag (2003).svg}} [[Iroq Milliy Kongressi]]}}
----'''Qoʻllab-quvvatlangan:'''<br />{{flagicon|Italy}} [[Italiya]]<br />{{flagicon|Denmark}} [[Daniya]]<br />{{flagicon|Netherlands}} [[Niderlandiya]]<br />{{flagicon|Spain}} [[Ispaniya]]
| raqib2 = '''{{flagicon|Iraq|1991}} [[Iroq]]'''
* Iroq armiyasi
** Respublika gvardiyasi
** {{nowrap|Fedayeen Saddam guruhi}}
* {{nowrap|{{flagicon image|Flag of Hejaz (1920).svg}} [[Arab]] koʻngillilari<ref name="Ghattas20030414">{{yangiliklar manbasi|title= Syrians join Iraq 'jihad'|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2947233.stm|author= Kim Ghattas|date= 14-aprel 2003-yil|work= BBC News|access-date= 29-oktabr 2011-yil |archive-url= https://web.archive.org/web/20110921180850/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2947233.stm|archive-date= 21-sentabr 2011-yil|url-status= live|df= dmy-all}}</ref><ref>{{yangiliklar manbasi|title= Arab volunteers to Iraq: 'token' act or the makings of another Afghan jihad?|url= http://www.lebanonwire.com/0304/03040113DS.asp|access-date= 29-oktabr 2011-yil |url-status= dead|archive-url= https://web.archive.org/web/20111127010131/http://lebanonwire.com/0304/03040113DS.asp|archive-date=27-noyabr 2011-yil|df= dmy-all}}</ref>}}
{{flagicon image|Flag of the People's Mujahedin of Iran.svg}} Eron mujohidlari<ref>{{kitob manbasi|title=The A to Z of Middle Eastern Intelligence|url=https://archive.org/details/tozmiddleeastern00kaha|url-access=limited|isbn=978-0-8108-7070-3|author1=Ephraim Kahana |author2=Muhammad Suwaed |year=2009|publisher=Scarecrow Press|page=[https://archive.org/details/tozmiddleeastern00kaha/page/n252 208]}}</ref>
----
{{flagicon image|Flag of Jihad.svg}} Byara Islom amirligi
* {{flagicon image|Flag of Ansar al-Islam.svg}} Ansar al-Islam
* {{flagicon image|Flag of the Kurdistan Islamic Group.svg}} Kurdistan Islom guruhi<ref>{{yangiliklar manbasi|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2713749.stm |title=BBC NEWS &#124; World &#124; Middle East &#124; Mullah denies Iraq al-Qaeda link |date=2003-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070929150019/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2713749.stm |accessdate=2022-04-29|archive-date=29-sentabr 2007-yil }}</ref><ref>{{yangiliklar manbasi |url=https://www.rudaw.net/english/kurdistan/03092020 |title=Komal should ʻshed’ Islamic label: party leader |date=3-sentabr 2020-yil |first=Fazel |last=Hawramy |website=[[Rudaw Media Network]]}}</ref>
| raqib3 = 
| qomondon1 = {{flagicon|United States}} '''[[George W. Bush]]'''<br />{{flagicon|United States}} Dick Cheney<br />{{flagicon|United States}} [[Donald Rumsfeld]]<br />{{flagicon|United States}} [[Tommy Franks]]<br />{{flagicon|United Kingdom}} [[Tony Blair]]<br />{{flagicon|United Kingdom}} Brian Burridge<br />{{flagicon|Australia}} John Howard<br />{{flagicon|Australia}} Peter Cosgrove<br />{{nowrap|{{flagicon|Poland}} Aleksander Kwaśniewski}}<br />{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}}{{flagicon image|Flag of the KDP.svg}} Masoud Barzani<br />{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}}{{flagicon image|Flag of the KDP.svg}} Babakir Zebari<br />{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}}{{flagicon image|Flag of PUK.png}} [[Jalal Talabani]]<br />{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}}{{flagicon image|Flag of PUK.png}} Kosrat Rasul Ali<br />{{flagicon image|Iraqi National Congress flag (2003).svg}} [[Ahmed Chalabi]]
| qomondon2 = {{nowrap|{{flagicon|Iraq|1991}} '''[[Saddom Husayn]]'''}}<br />{{flagicon|Iraq|1991}} [[Qusay Hussein]]{{KIA}}<br />{{flagicon|Iraq|1991}} [[Uday Hussein]]{{KIA}}<br />{{flagicon|Iraq|1991}} Abid Hamid Mahmud<br />{{flagicon|Iraq|1991}} Ali Hassan al-Majid<br />{{nowrap|{{flagicon|Iraq|1991}} Barzan Ibrahim al-Tikriti}}<br />{{flagicon|Iraq|1991}} Izzat Ibrahim al-Douri<br />{{flagicon|Iraq|1991}} Raʼad al-Hamdani<br />{{nowrap|{{flagicon|Iraq|1991}} Taha Yassin Ramadan}}<br />{{flagicon|Iraq|1991}} Tariq Aziz<br />{{flagicon image|Flag of the People's Mujahedin of Iran.svg}} Massoud Rajavi<br />{{flagicon image|Flag of the People's Mujahedin of Iran.svg}} Maryam Rajavi<br />{{flagicon image|Flag of Ansar al-Islam.svg}} Abu Abdullah al-Shafi’i<br />{{flagicon image|Flag of the Kurdistan Islamic Group.svg}} Ali Bapir
| qomondon3 = 
| kuch1 = {{nowrap|{{flagdeco|United States|1960}} 466,985 askar<ref name="carter2005">{{veb manbasi |title=Iraq: Summary of U.S. Forces |date=28-noyabr 2005-yil |url=https://fas.org/sgp/crs/mideast/RL31763.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511071715/http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL31763.pdf |archive-date=11-may 2009-yil |url-status=live |access-date=19-iyul 2009-yil |first=Linwood B. |last=Carter  }}</ref>}}<br />{{flagdeco|United Kingdom}} 45,000 askar<br />{{flagdeco|Australia}} 2,000 askar<br />{{flagdeco|Poland}} 194 elita askarlari<br />{{flagdeco|Iraqi Kurdistan}} 70,000 askar<br />{{flagicon image|Iraqi National Congress flag (2003).svg}} 620 askar----'''Jami:<br />309,814 askar'''
| kuch2 = {{flagdeco|Iraq|1991}} '''[[Iroq Qurolli Kuchlari]]''': 538,000 askar<br />650,000 zaxiradagi askar<ref>{{veb manbasi|url= http://www.iraqwatch.org/perspectives/csis-military_balance-062802.pdf |title= Archived copy |access-date= 18-iyul 2011-yil |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20110807072316/http://www.iraqwatch.org/perspectives/csis-military_balance-062802.pdf |archive-date= 7-avgust 2011-yil }}</ref><ref>{{veb manbasi |author= Toby Dodge |url= https://www.theguardian.com/world/2002/nov/16/iraq |title= Iraqi army is tougher than US believes |work= The Guardian |date= 16-noyabr 2002-yil |access-date= 10-noyabr 2012-yil |archive-url= https://web.archive.org/web/20170305032828/https://www.theguardian.com/world/2002/nov/16/iraq |archive-date= 5-mart 2017-yil |url-status= live |df= dmy-all }}</ref><small></small> <br />2,000 tanklar<br />3,700 BTRlar and BMPlar<br />2,300 artilleriya<br />300 jangovar samalyotlar<ref>{{veb manbasi|url=https://www.cfr.org/backgrounder/iraq-iraqs-prewar-military-capabilities|title=IRAQ: Iraq's Prewar Military Capabilities|website=Council on Foreign Relations|access-date=14-dekabr 2018-yil|archive-url=https://web.archive.org/web/20181214164158/https://www.cfr.org/backgrounder/iraq-iraqs-prewar-military-capabilities|archive-date=14-dekabr 2018-yil|url-status=live}}</ref><br />Respeblika maxsus gvardiyasi '''(RMG)''': 12,000<br />Respublika Gvardiyasi '''(RG)''': 70,000-75,000 askar<br />'''Fedayeen Saddam''' guruhi: 30,000 jangari<br />[[Arab]] koʻngillilari: 6,000 jangari<ref>{{veb manbasi|url=https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/foreign-irregulars-in-iraq-the-next-jihad|title=Foreign Irregulars in Iraq|website=washingtoninstitute.org|date=10-aprel 2003-yil|access-date=3-aprel 2019-yil|archive-url=https://web.archive.org/web/20190403161600/https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/foreign-irregulars-in-iraq-the-next-jihad|archive-date=3-aprel 2019-yil|url-status=live}}</ref>----'''Jami:<br />1,306,000-1,311,000 askar'''
----
{{flagicon image|Flag of Ansar al-Islam.svg}}{{flagicon image|Flag of the Kurdistan Islamic Group.svg}} umumiy 800 jangari<ref name="csmonitor2003"/>
| kuch3 = 
| yoqotishlar1 = '''Umumiy:'''<br />196+ halok boʻlgan, 551+ yaralangan
* '''Koalitsiya:''' 172 halok boʻlgan(139 nafar AQSH, 33 nafar Buyuk Britaniya)<ref>[http://www.icasualties.org/Iraq/ByMonth.aspx „Iraq Coalition Casualties: Fatalities by Year and Month“] {{webarchive|url= https://web.archive.org/web/20160206184540/http://icasualties.org/Iraq/ByMonth.aspx |date= 6-fevral 2016-yil }} iCasualties.org. {{Retrieved |access-date=1-noyabr 2009-yil}}</ref><br />551 nafar jarohatlangan(AQSH)<ref>icasualties [http://icasualties.org/Iraq/USCasualtiesByState.aspx Iraq Coalition Casualties: U.S. Wounded Totals] {{webarchive|url= https://web.archive.org/web/20111224184502/http://icasualties.org/Iraq/USCasualtiesByState.aspx |date= 24-dekabr 2011-yil }}</ref>
* '''Iroq Kurdistoni:'''<br />24+ halok boʻlgan<ref name="fsu">[http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf Willing to face Death: A History of Kurdish Military Forces — the Peshmerga — from the Ottoman Empire to Present-Day Iraq (page 67)] {{webarchive |url= https://web.archive.org/web/20131029191132/http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf |date= 29-oktabr 2013-yil }}, Michael G. Lortz</ref>
| yoqotishlar2 = '''Umumiy:''' 7,600-45,000 halok boʻlgan
* Iroq askarlarining taxminiy yoʻqotishi: 30 000 nafar (General [[Tommy Franks]] bayonoti)
* 7,600-11,000 nafar (6,370 qayd etilgan va tasdiqlangan) (Iroq Mudofaa vazirligi)<ref name="pda">{{veb manbasi|url= http://www.comw.org/pda/0310rm8.html |title= The Wages of War: Iraqi Combatant and Noncombatant Fatalities in the 2003 Conflict |publisher= Commonwealth Institute of Cambridge |access-date= 13-sentabr 2009-yil|archive-url= https://web.archive.org/web/20090902070831/http://www.comw.org/pda/0310rm8.html|archive-date= 2-sentabr 2009-yil |url-status= live}}</ref><ref>{{veb manbasi|url= http://www.comw.org/pda/0310rm8ap1.html#10.%20Karbala,%20Karbala%20gap,%20and%20north%20to%20Baghdad |title= Wages of War – Appendix 1. Survey of reported Iraqi combatant fatalities in the 2003 war |publisher= Commonwealth Institute of Cambridge |access-date= 13-sentabr 2009-yil|archive-url= https://web.archive.org/web/20090902092036/http://www.comw.org/pda/0310rm8ap1.html|archive-date= 2-sentabr 2009-yil |url-status=live}}</ref>
 <hr> Iroq fuqarolarining taxminiy qurbonlari:
* 7,269 nafar (jasadlar soni)<ref name="IBC">[http://www.iraqbodycount.org/ Iraq Body Count project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091109215135/http://www.iraqbodycount.org/ |date=9-noyabr 2009-yil }}. Source of IBC quote on undercounting by media is [http://www.iraqbodycount.org/analysis/numbers/year-four/ Press Release 15 :: Iraq Body Count].</ref>
* 3,200-4,300 bafar (Mudofaa vazirligi)<ref name="pda" />
----
{{flagicon image|Flag of Ansar al-Islam.svg}} 200 halok boʻlgan<br />{{flagicon image|Flag of the Kurdistan Islamic Group.svg}} 100 halok boʻlgan<ref name="csmonitor2003">{{jurnal manbasi | url=https://www.csmonitor.com/2003/1016/p12s01-woiq.html | title=The rise and fall of Ansar al-Islam | journal=Christian Science Monitor | date=16-oktabr 2003-yil }}</ref><ref>{{veb manbasi|url=http://middleeastreference.org.uk/iraqiopposition.html |title=Iraqi political groupings and individuals |date= |archive-url=https://web.archive.org/web/20070305191230/http://middleeastreference.org.uk/iraqiopposition.html |accessdate=2022-04-29|archive-date=5-mart 2007-yil }}</ref>
| yoqotishlar3 = 
| umumiy_yoʻqotishlar = 
| ilova = 
| izoh = Chapdan oʻngga: AQSh 1-dengiz piyoda polkining dengiz piyodalari iroqlik harbiy asirlarni kuzatib bormoqda; qum boʻronidagi AQSh harbiy mashinalari karvoni; AQSh askarlari Samavadagi dushman binosi yonayotganini kuzatmoqda ; Iroq aholisi Saddam Husayn haykali agʻdarilganidan xursandchilik bilan qarshi olmoqda.
}}

'''Iroq urushi''' 2003-yil 20-martda [[Amerika Qoʻshma Shtatlari]] va [[Birlashgan Qirollik]] boshchiligida tuzilgan koʻp millatli koalitsiya kuchlari Iroqqa bostirib kirishi bilan boshlangan urushdir<ref>{{Veb manbasi|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/2862343.stm|sarlavha=BBC|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080226195556/http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/2862343.stm|arxivsana=26 Şubat 2008}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=http://www.foxnews.com/politics/2009/03/19/iraq-war-years-later-success-victory/|sarlavha=''Fox News'': 6 Yıl Sonra Irak Savaşı: Başarıldı Fakat Zafer Yok|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090522125910/http://www.foxnews.com/politics/2009/03/19/iraq-war-years-later-success-victory/|arxivsana=22 Mayıs 2009}}</ref>. Bu urush koalitsiya davlatlari tomonidan '''Ikkinchi Fors koʻrfazi urushi''', '''Iroqqa hujum'''<ref>"''Las Vegas Sun'': Biden visits Iraq, as bombs highlight ongoing war". 8 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2009</ref> va '''Iroq erkinligi operatsiyasi'''<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=ABD Personel Müdürlüğü Bürosu |url=http://opm.gov/news/veterans-preference-extended-to-operation-iraqi-freedom,1024.aspx |kirish sanasi=2022-06-11 |arxivsana=2012-01-18 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20120118081134/http://www.opm.gov/news/veterans-preference-extended-to-operation-iraqi-freedom,1024.aspx }}</ref> deb ham ataladi. 2011-yil 21-oktabrda [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] prezidenti [[Barack Obama|Barak Obama]] mamlakatdagi [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] qoʻshinlari 2011-yil 31-dekabrgacha olib chiqilishini eʼlon qildi.<ref>Hürriyet gazetesi, [http://www.hurriyet.com.tr/planet/19051429.asp „Bir dönemin sonu“] </ref> Urush rasman 2011-yil 15-dekabrda Bagʻdoddagi AQSh bazasida oxirgi Amerika bayrogʻining tushirilishi bilan yakunlandi<ref>Milliyet gazetesi, [http://dunya.milliyet.com.tr/irak-ta-bir-donem-resmen-son-buldu-/dunya/dunyadetay/15.12.2011/1475959/default.htm „Irak’ta bir dönem resmen son buldu!“] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131109001538/http://dunya.milliyet.com.tr/irak-ta-bir-donem-resmen-son-buldu-/dunya/dunyadetay/15.12.2011/1475959/default.htm |date=2013-11-09 }}</ref>. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] Davlat kotibi [[John Kerry|Jon Kerri]] urushni jiddiy xato deb taʼkidladi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.aljazeera.com.tr/haber/abdnin-son-irak-pismanligi|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=8 Eylül 2014|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140908201622/http://www.aljazeera.com.tr/haber/abdnin-son-irak-pismanligi|arxivsana=8 Eylül 2014}}</ref>.

Urushdan oldin Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taftish Komissiyasiga [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] va [[Birlashgan Qirollik|Britaniya]] hukumatlari tomonidan Iroqda [[Ommaviy qirgʻin qurollari|ommaviy qirgʻin]] qurollari ishlab chiqilayotgani<ref>"Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.</ref> va bu qurollar koʻplab koalitsiya mamlakatlari, xususan, AQSh xavfsizligiga jiddiy tahdid solayotgani haqida maʼlumot berilgan<ref>"Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.</ref><ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cnn.com/2003/US/03/07/sprj.irq.un.transcript.blix/index.html|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170113100817/http://www.cnn.com/2003/US/03/07/sprj.irq.un.transcript.blix/index.html|arxivsana=13 Ocak 2017}}</ref>, Koʻrfaz urushidan soʻng, AQSh-Iroq tadqiqot guruhlari Iroq 1991-yilda ommaviy qirgʻin qurollari dasturini tugatganini<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.newyorker.com/archive/2003/05/12/030512fa_fact|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140717100914/http://www.newyorker.com/archive/2003/05/12/030512fa_fact|arxivsana=17 Temmuz 2014}}</ref>, ammo [[Embargo|embargo bekor]] qilinmasa<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/02/08/AR2007020802387.html|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080418033914/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/02/08/AR2007020802387.html|arxivsana=18 Nisan 2008}}</ref>, uni qayta faollashtirishi mumkinligini taʼkidladi.<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.globalsecurity.org/wmd/library/report/2004/isg-final-report/isg-final-report_vol1_rsi-06.htm|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180920065203/https://www.globalsecurity.org/wmd/library/report/2004/isg-final-report/isg-final-report_vol1_rsi-06.htm|arxivsana=20 Eylül 2018}}</ref> Polsha qurolli kuchlari va Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi Iroqda [[Kimyoviy qurollar|ommaviy qirgʻin va kimyoviy qurollarni]] topganligini da'vo qildi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.nti.org/gsn/article/poland-announces-iraqi-chemical-weapons-find|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=18 Eylül 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180825165456/http://www.nti.org/gsn/article/poland-announces-iraqi-chemical-weapons-find/|arxivsana=25 Ağustos 2018}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://www.opcw.org/news/article/status-of-chemical-demilitarisation-as-at-21-april-2009|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=18 Eylül 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160919150410/https://www.opcw.org/news/article/status-of-chemical-demilitarisation-as-at-21-april-2009|arxivsana=19 Eylül 2016}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://lenta.ru/news/2006/06/29/chemical|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=18 Eylül 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160310180847/https://lenta.ru/news/2006/06/29/chemical/|arxivsana=10 Mart 2016}}</ref>. Baʼzi amerikalik rasmiylar Saddam Husaynni [[Al-Qoida|Al-Qoidani]] qoʻllab-quvvatlaganlik va panoh berganlikda aybladi<ref name="wpost">{{Veb manbasi|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/22/AR2006062201475.html|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081007164340/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/22/AR2006062201475.html|arxivsana=7 Ekim 2008}}</ref>, ammo bu ayblovlar hech qachon isbotlanmagan<ref>{{Veb manbasi|url=http://abcnews.go.com/images/Politics/Saddam%20and%20Terrorism%20Redaction%20EXSUM%20Extract.pdf|sarlavha="Saddam and Terrorism: Emerging Insights from Captured Iraqi Documents," vol. 1|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090325011740/http://abcnews.go.com/images/Politics/Saddam%20and%20Terrorism%20Redaction%20EXSUM%20Extract.pdf|arxivsana=25 Mart 2009}}</ref><ref>[http://irrationallyinformed.com/pdfcollection/20040729_Kerr_Report.pdf "Intelligence and Analysis on Iraq: Issues for the Intelligence Community, "] ''Institute for Defense Analyses'' IDA Paper P-4287, pp. ES-1</ref>.  Bosqinning boshqa sabablari Iroqning Falastinlik xudkush-terrorchilarni moliyaviy qoʻllab-quvvatlashi,<ref>{{Veb manbasi|url=http://archives.cnn.com/2002/US/09/12/iraq.report/|sarlavha="White House spells out case against Iraq"|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090607162127/http://archives.cnn.com/2002/US/09/12/iraq.report/|arxivsana=7 Haziran 2009}}</ref> Iroq hukumatining inson huquqlarini suiisteʼmol qilishi<ref>{{Veb manbasi|url=http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/02/20030226-11.html|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171203171830/https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/02/20030226-11.html|arxivsana=3 Aralık 2017}}</ref> hamda mamlakat va mintaqada demokratiyaga xavf solishi<ref name="cbsnews">{{Veb manbasi|url=http://www.cbsnews.com/stories/2004/01/09/60minutes/main592330.shtml|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008111954/http://www.cbsnews.com/stories/2004/01/09/60minutes/main592330.shtml|arxivsana=8 Ekim 2013}}</ref> edi. Baʼzi rasmiylar, Iroqning neft zaxiralari bosqin qarorida eng muhim omil ekanini taʼkidlagan<ref name="cbsnews" /><ref>{{Veb manbasi|url=http://www.judicialwatch.org/maps-and-charts-of-iraqi-oil-fields/|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=4 Ekim 2015|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151004135735/http://www.judicialwatch.org/maps-and-charts-of-iraqi-oil-fields/|arxivsana=4 Ekim 2015}}</ref>, lekin bular Amerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan rad etilgan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.guardian.co.uk/world/2007/sep/16/iraq.iraqtimeline|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090620171447/http://www.guardian.co.uk/world/2007/sep/16/iraq.iraqtimeline|arxivsana=20 Haziran 2009}}</ref><ref>http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000087&sid=ahJS35XsmXGg&refer=to</ref>.

Iroqning muntazam armiyasi bosqin boshlanganidan koʻp oʻtmay magʻlubiyatga uchradi va natijada Saddam Husayn qoʻlga olinib, qatl etildi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Iroqda yangi demokratiya qurishga kirishdi. Ayrim [[Tariqat|mazhablar]] va boshqa turli qurolli guruhlardan iborat isyonchilar va koalitsiya kuchlari oʻrtasida assimetrik urush boshlandi, [[Shialik|shia]] va [[Ahl as-Sunna val-Jamoa|sunniy]] guruhlar oʻrtasida muammolar yuzaga keldi va Iroqda [[Al-Qoida]] xurujlari boshlandi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.defenselink.mil/Transcripts/Transcript.aspx?TranscriptID=3879|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091130124028/http://www.defenselink.mil/Transcripts/Transcript.aspx?TranscriptID=3879|arxivsana=30 Kasım 2009}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cbsnews.com/stories/2005/09/26/eveningnews/main886305.shtml|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120205115238/http://www.cbsnews.com/stories/2005/09/26/eveningnews/main886305.shtml|arxivsana=5 Şubat 2012}}</ref>. 2007-yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Iroqda taxminan 1.000.000 tinch aholi halok boʻlgan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.opinion.co.uk/Newsroom_details.aspx?NewsId=88|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=21 Aralık 2008|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080201144355/http://www.opinion.co.uk/Newsroom_details.aspx?NewsId=88|arxivsana=1 Şubat 2008}}</ref>. UNHCR 2008-yil aprel oyidagi maʼlumotlarga koʻra, 4,7 million iroqlik (Iroq aholisining 16 foizi) oʻz uyini tark etgan, shundan ikki millioni qoʻshni mamlakatlardan boshpana topgan<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/iraq?page=briefing&id=4816ef534|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=14 Haziran 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080905005407/http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/iraq?page=briefing&id=4816ef534|arxivsana=5 Eylül 2008}}</ref> 2008-yil mart oyida [[Qizil Xoch]] Iroqdagi gumanitar vaziyatni ''„jahondagi eng ogʻir“'' darajada ekanligini maʼlum qildi. 2008-yil iyun oyida AQSh mudofaa rasmiylari xavfsizlik va iqtisodiy koʻrsatkichlarda yaxshilanish belgilari borligini eʼlon qilishdi. 2008-yil avgust oyida Iroq va AQSh oʻrtasida SOFA bitimi ishlab chiqildi. Bu kelishuvda AQSh 5 yil ichida Iroqdan butunlay chiqib ketishi va xavfsizlikni Iroq maʼmuriyatiga topshirishi aytilgan edi. 2008-yil oxirida SOFA kuchga kirdi. Bu kelishuvga koʻra, 2009-yil 30-iyunda<ref>[http://www.ntvmsnbc.com/id/24979551/ ABD askerleri şehirlerden tamamen çekildi. ntvmsnbc.com, 30-06-2009, Salı] </ref> AQSh askarlari oʻz jangovar kuchlarini Iroq shahar markazlaridan olib chiqib ketishdi va 30-iyun Iroqda dam olish kuni deb eʼlon qilindi. Biroq kelishuv doirasida 2009-yilning oʻrtalarida xalq referendumi oʻtkazildi. Bu kelishuv turli Iroq guruhlari tomonidan norozilik bilan qabul qilingan. Oyatulloh Ali Husayn as-Sistoniyning aytishicha, kelishuv xorijiy ishtirokni toʻxtatishi kerak edi. Iroq parlamenti va AQSh oʻrtasida Strategik hamkorlik kelishuvi imzolandi. Ushbu shartnoma, mamlakat ichidagi etnik guruhlar va siyosiy birliklar huquqlarini taʼminlash, talabalar almashinuvi; taʼlim, energetika sohalarini rivojlantirish, atrof-muhitni tozalash, sogʻliqni saqlash, axborot texnologiyalari, aloqa va huquqni muhofaza qilish sohalarni qamrab oldi.

== Urushgacha boʻlgan davr ==
[[Amerika Qoʻshma Shtatlari]] 2003-yilda [[Iroq|Iroqqa]] hujum uyushtirdi, ammo bu bosqin uchun zamin yaratgan koʻplab ketma-ket voqealar boʻldi.

=== Iroq-Eron urushi ===
{{Turkum mavzusi boʻyicha asosiy maqola|Iroq-Eron urushi}}

1980-yil 22-sentabrda uzoq vaqt davom etgan Iroq va Eron oʻrtasida urush boshlandi. Yaqin Sharqni chuqur larzaga keltirgan bu urush 1988-yil 29-avgustgacha davom etdi. 1,5 milliondan ortiq odam halok boʻldi. Iroqda ham, Eronda ham iqtisodiy inqiroz boshlandi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=İran-Irak savaşının üzerinden 38 yıl geçti|url=https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-irak-savasinin-uzerinden-38-yil-gecti/1261774|nashriyot=[[Anadolu Ajansı]]|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180923134910/https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-irak-savasinin-uzerinden-38-yil-gecti/1261774|arxivsana=23 Eylül 2018|kirish sanasi=18 Ocak 2020}}</ref>. Urush [[Fors koʻrfazi|Fors koʻrfazida kechayotgan]] bir paytda butun dunyoning diqqati ikki davlatga qaratildi, urush boshida katta yutuqlarga erishgan Iroq urushning choʻzilishi fonida, oʻz yutuqlarini yoʻqotdi. Urush davom etar ekan, Shimoliy Iroqdagi qoʻzgʻolonlar va Iroq armiyasining bu qoʻzgʻolonlarga munosabati ham dunyo tomonidan diqqat bilan tekshirildi. Iroq armiyasi bu qoʻzgʻolonlarni Al-Anfol amaliyoti nomi bilan bostirdi va qirgʻin qildi. Minglab odamlar halok boʻldi. Iroqdagi iqtisodiy inqiroz [[Koʻrfaz urushi]]ga olib keldi va qirgʻinlar Shimoliy Iroq Koʻrfaz urushidan keyin parvozlar taqiqlangan hudud deb eʼlon qilinishiga olib keladi.

=== Koʻrfaz urushi ===
{{Turkum mavzusi boʻyicha asosiy maqola|Koʻrfaz urushi}}

Birinchi Fors koʻrfazi urushi Iroq armiyasining 1990-yil 2-avgustda Quvaytga bostirib kirishi bilan boshlandi va xalqaro hamjamiyat Iroq bosqinini qoraladi. Koʻpgina davlatlar bu bosqinga qarshi chiqdi va Iroqni Quvaytni imkon qadar tezroq tark etishi haqida ogohlantirdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=World Acts Against Iraqi Invasion of Kuwait|url=https://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iraq/1990/900816-151051.htm|ish=GlobalSecurity.org.|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191025161809/https://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iraq/1990/900816-151051.htm|arxivsana=25 Ekim 2019}}</ref>. Saddamning ogohlantirishlardan beparvoligi, Koʻrfazning jahon energiya isteʼmoli nuqtai nazaridan ahamiyati AQSh boshchiligida koalitsiya tuzilishiga olib keldi va bu koalitsiya urushga aralashib, Iroqni Quvaytdan qurol kuchi bilan quvib chiqardi.

=== Koʻrfaz urushidan keyin ===
[[Fayl:WeaponsInspector.JPG|left|thumb|315x315px| Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iroqdagi inspektori, 2002-yil]]
Urushda qaqshatqich magʻlubiyatga uchragan Iroq Quvaytdan katta talofatlar bilan chiqarib yuborildi. Saddam Husaynning hokimiyati soʻroq ostida qoldi. Iroqning janubida [[Shialik|shialar]] va shimolda [[kurdlar]] isyon koʻtarishdi. Saddam Husaynning bu isyonlarni bostirishga urinishlari yangi inqirozni yuzaga keltirdi. [[Turkiya]] va [[Eron]] chegarasiga 1,5 milliondan ortiq odam koʻchib oʻtdi. Yangi qirgʻinning oldini olish uchun [[Tinchlikni saqlash operatsiyasi]] boshlandi. Uchish taqiqlangan hudud eʼlon qilindi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The Iraqi no-fly zones|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/crisis_in_the_gulf/forces_and_firepower/244364.stm|nashriyot=[[BBC]]|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190626202507/http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/crisis_in_the_gulf/forces_and_firepower/244364.stm|arxivsana=26 Haziran 2019}}</ref>. Eron urushi davom etayotgan bir paytda, Anfal operatsiyalari natijasida koʻplab odamlarning qirgʻin qilinishi va Quvaytga bostirib kirishi kabi tajovuzkor harakatlar Iroqning xalqaro maydondagi obroʻsini zaiflashtirdi va Iroqqa har tomondan sanksiyalar kiritildi. Eng muhimi, Iroq tahdid deb baholangan. Shunday bir paytda, Iroqda ommaviy qirgʻin qurollari bor, degan daʼvo yana bir inqirozni yuzaga keltirdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Maxsus komissiyasi Iroqda yadroviy, kimyoviy va biologik qurollar bor-yoʻqligi ustida ish boshladi. 1998-yilning avgustida Iroq bu komissiyaning aʼzolari AQSh agentlari ekanligini daʼvo qilib, barcha tekshiruvlarni toʻxtatdi va kelishuvlarni tugatdi<ref>{{Kitob manbasi|title=The great war for civilisation : the conquest of the Middle East|publisher=Alfred A. Knopf|isbn=978-0-307-42871-4|url=https://books.google.com.tr/books?id=jp2mZr7BoGsC&redir_esc=y|accessdate=18 Ocak 2020}}</ref>. Keyinroq Iroqning gumonlari toʻgʻri ekanligi, tergovchilarning Amerika razvedkasi bilan aloqadorligi isbotlandi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Washingtonpost.com: U.S. Spied on Iraq Via U.N.|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/daily/march99/unscom2.htm|ish=www.washingtonpost.com|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190930203139/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/daily/march99/unscom2.htm|arxivsana=30 Eylül 2019}}</ref>.

AQShda 1998-yil oktabr oyida Iroqni ozod qilish toʻgʻrisidagi qonun kuchga kirdi va bu qonun bilan AQShning tashqi siyosati ushbu qonun atrofida shakllana boshladi. Qonun Iroqqa demokratiya olib kelishi uchun Iroq muxolifatiga 97 million dollar ajratdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Search Results - THOMAS (Library of Congress)|url=http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c105%3AH.R.4655.ENR%3A|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=11 Temmuz 2008|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191123003501/https://web.archive.org/web/20080711034008/http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c105%3AH.R.4655.ENR%3A|arxivsana=2019-11-23}}</ref>. Qonun kuchga kirganidan atigi bir oy oʻtgach, [[Amerika Qo'shma Shtatlari havo kuchlari|Amerika Qoʻshma Shtatlari Harbiy-havo kuchlari]] va [[Qirollik havo kuchlari|Buyuk Britaniya havo kuchlari]] birgalikda [[Cho'l tulkilari kampaniyasi|"Choʻl tulkisi" operatsiyasini]] amalga oshirdi. Iroqdagi koʻplab ob’yektlar ''„ommaviy qirgʻin quroli“'' xavfi bilan yakson qilindi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Washingtonpost.com: Desert Fox Special Report|url=http://www.library.cornell.edu/colldev/mideast/irqtar.htm|ish=washingtonpost.com|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=9 Eylül 2006|archive-date=2006-09-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20060909055202/http://www.library.cornell.edu/colldev/mideast/irqtar.htm}}</ref>.

[[AQSh prezidentlik saylovi (2000)|2000-yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlarida boʻlib oʻtgan prezidentlik saylovlarida]], [[George W. Bush|Jorj Bushning]] prezident etib saylanishi bilan Qoʻshma Shtatlarning Iroqqa qilgan bosimi ortdi. [[Respublikachilar partiyasi|Respublikachilar]] Iroqda Saddamni agʻdarishni toʻliq harakatlarni qoʻllab-quvvatlay boshladilar<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=CNN/AllPolitics.com - Election 2000 - The Republican National Convention|url=http://www.cnn.com/ELECTION/2000/conventions/republican/features/platform.00/|ish=web.archive.org|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=21 Nisan 2006|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190613122421/https://web.archive.org/web/20060421063832/http:/www.cnn.com/ELECTION/2000/conventions/republican/features/platform.00/|arxivsana=2019-06-13}}</ref>.

=== 11-sentabr voqealari ===
2001-yil 11-sentabrda [[Al-Qoida|Al-Qoidaga]] aloqador 19 nafar terrorchi oʻgʻirlab ketilgan samolyotlardan xudkushlik hujumi uchun foydalandi. [[Jahon savdo markazi]] va [[Pentagon]] nishonga olingan. Hujumlarda 2996 kishi, jumladan, 19 nafar al-Qoida jangarisi halok boʻldi va 10 milliard dollardan ortiq zarar yetkazildi.

=== 11-sentabr voqealaridan keyin ===
11-sentabr teraktlari Qoʻshma Shtatlarni larzaga soldi. 2001-yil 7-oktabrda, hujumlardan bir oy oʻtmay, Amerika Qoʻshma Shtatlarining Afgʻonistonga hujumi boshlandi. Iroq masalasida Bush maʼmuriyati va AQSh Mudofaa vazirligi oʻrtasida uchrashuvlar oʻtkazila boshlandi. Uchrashuvlar mavzusi Iroqqa bostirib kirish edi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Plans For Iraq Attack Began On 9/11|url=https://www.cbsnews.com/news/plans-for-iraq-attack-began-on-9-11/|ish=www.cbsnews.com|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200105112411/https://www.cbsnews.com/news/plans-for-iraq-attack-began-on-9-11/|arxivsana=5 Ocak 2020}}</ref>. 21-noyabr kuni Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush va AQSh Mudofaa vaziri Ramsfeld oʻrtasidagi uchrashuvda Bush Ramsfelddan Iroqqa bostirib kirish uchun rejalashtirilgan '''OPLAN 1003''' dasturini koʻrib chiqishni soʻradi. Shundan soʻng, Donald Ramsfeld 27-noyabr kuni AQSh Markaziy qoʻmondonligi qoʻmondoni [[Tommy Franks]] bilan uchrashdi. Ikkalasi bosqinning qanday boshlanishi va bosqinning sabablarini muhokama qilishdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha='Building momentum for regime change': Rumsfeld's secret memos|url=http://www.msnbc.com/msnbc/building-momentum-regime-change-rumsfe|ish=MSNBC|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=16 Şubat 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190718041336/http://www.msnbc.com/msnbc/building-momentum-regime-change-rumsfe|arxivsana=18 Temmuz 2019}}</ref>. Afgʻonistondan farqli oʻlaroq, Saddamning Al-Qoida bilan aloqasi borligi isbotlanmagan, bu esa koʻplab savollarga sabab boʻldi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Hussein's Prewar Ties To Al-Qaeda Discounted|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/04/05/AR2007040502263.html|ish=www.washingtonpost.com|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=6 Nisan 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191025073925/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/04/05/AR2007040502263.html|arxivsana=25 Ekim 2019}}</ref>.

2002-yilga kelib, Prezident Bush Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratishga kirishdi. U Iroqni ''"yovuzlik oʻqi"'' ichida baholadi va Iroqda hech qachon ommaviy qirgʻin quroli boʻlmasligi kerakligini va Qoʻshma Shtatlar esa bunga yoʻl qoʻymasligini taʼkidladi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=No, really, George W. Bush lied about WMDs|url=https://www.vox.com/platform/amp/2016/7/9/12123022/george-w-bush-lies-iraq-war|ish=www.vox.com|kirish sanasi=18 Ocak 2020|til=İngilizce|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191010075257/https://www.vox.com/platform/amp/2016/7/9/12123022/george-w-bush-lies-iraq-war|arxivsana=10 Ekim 2019}}</ref>. Hujumdan bir yil oʻtgach, u 2002-yil 12-sentabrda Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroqqa bostirib kirish haqida rasman gapira boshladi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=President's Remarks at the United Nations General Assembly|url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/09/20020912-1.html|ish=georgewbush-whitehouse.archives.gov|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180928204233/https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/09/20020912-1.html|arxivsana=28 Eylül 2018}}</ref>.

Bushning bayonotlaridan soʻng [[NATO]] ittifoqchilari oʻrtasida kelishmovchilik yuzaga keldi. Birlashgan Qirollik Qoʻshma Shtatlarni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa, [[Fransiya]] va [[Germaniya]] hujumga qarshi edi; Ular diplomatik jarayonlar davom etishi kerakligini taʼkidladilar. Jiddiy munozaralardan soʻng kelishuvga erishildi. [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-sonli rezolyutsiyasi|Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi]] qabul qilindi. Ushbu qarordan oldin Iroq ommaviy qirgʻin qurollari mavjudligini keskin rad etib, ekspertlar Iroqqa tekshiruv oʻtkazishi mumkinligini maʼlum qildi. Qaror bilan tekshiruvlarning qayta boshlanishiga yoʻl ochdi va Iroqqa hujum uyushtirilsa, jiddiy oqibatlarga olib kelishi taʼkidlandi. Boshqa tomondan, [[Rossiya]] va Fransiya, agar Iroq qarorga rioya qilmagan taqdirda ham, bu qurolli aralashuv uchun yetarli emasligini ilgari surdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=France threatens rival UN Iraq draft|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2364203.stm|ish=news.bbc.co.uk|kirish sanasi=18 Ocak 2020|sana=26 Ekim 2002|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190621225721/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2364203.stm|arxivsana=21 Haziran 2019}}</ref>.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi Saddam tomonidan 2002-yil 13-noyabrda qabul qilingan. Bu voqealardan, tergovchilar tekshirish uchun Iroqqa qaytishdi. 2003-yilning fevraliga kelib, tergovchilar Iroqda yadroviy dastur mavjudligiga oid yetarlicha dalillar topolmadi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The Status of Nuclear Inspections in Iraq: An Update|url=https://www.iaea.org/newscenter/statements/status-nuclear-inspections-iraq-update|ish=www.iaea.org|kirish sanasi=18 Ocak 2020|til=İngilizce|sana=7 Mart 2003|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191217022404/https://www.iaea.org/newscenter/statements/status-nuclear-inspections-iraq-update|arxivsana=17 Aralık 2019}}</ref>. Shunday paytda, 2003-yil 5 -fevralda AQSh Davlat kotibi [[Colin Powel|Colin Pawel]] Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroq ommaviy qirgʻin qurollarini yashirayotganini daʼvo qildi. Pawellning nutqidagi maʼlumotlar Germaniyada yashovchi iroqlik muhojir, ''„Curveball“'' kod nomi bilan atalgan Ahmad Alvan al-Janabiyning daʼvolariga asoslangan. Keyinchalik bu ayblovlar asossiz boʻlib chiqdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Iraqi Defector 'Curveball' Admits WMD Lies, Is Proud of Tricking U.S.|url=https://abcnews.go.com/Blotter/iraqi-defector-al-janabi-codenamed-curveball-admits-wmd/story?id=12922213|ish=ABC News|kirish sanasi=18 Ocak 2020|til=İngilizce|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200113145756/https://abcnews.go.com/Blotter/iraqi-defector-al-janabi-codenamed-curveball-admits-wmd/story?id=12922213|arxivsana=13 Ocak 2020}}</ref>. Bugina emas, Powell Iroqning Al-Qoida bilan aloqasi borligini tasdiqlovchi dalillarni taqdim etdi. Ushbu dalillardan soʻng AQSh, Buyuk Britaniya, Polsha, Italiya, Daniya, Avstraliya, Yaponiya va Ispaniya Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatishni taklif qildi. Bu taklifga qarshi chiqqan davlatlar ham bor edi. Rossiya bilan birga baʼzi NATO davlatlari Kanada, Germaniya va Fransiya ham bu qarorga qarshi chiqdi va diplomatiya davom etishi kerakligini ilgari surdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=US, Britain and Spain Abandon Resolution|url=https://www.globalpolicy.org/component/content/article/167/35373.html|ish=www.globalpolicy.org|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190407202849/https://www.globalpolicy.org/component/content/article/167/35373.html|arxivsana=7 Nisan 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=CNN.com - Bush: Iraq is playing 'willful charade' - Mar. 7, 2003|url=http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/03/06/sprj.irq.main/index.html|nashriyot=[[CNN]]|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181004111656/http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/03/06/sprj.irq.main/index.html|arxivsana=4 Ekim 2018}}</ref>.

2003-yil mart oyida, ayniqsa Amerika Qoʻshma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Polsha, Avstraliya, Ispaniya, Daniya va Italiya bosqinga harbiy tayyorgarlik koʻra boshladi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush 2003-yil 17-martda jamoatchilik oldida qilgan nutqida Iroq haqida gapirdi. U Saddam Husayndan Bagʻdodni taslim boʻlishini, ikki oʻgʻlini (Uday va Qusay) olib, Iroqni tark etishini talab qildi. U bu talablarni bajarish uchun 48 soat vaqt berdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=President Says Saddam Hussein Must Leave Iraq Within 48 Hours|url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030317-7.html|ish=georgewbush-whitehouse.archives.gov|kirish sanasi=18 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190606112419/https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030317-7.html|arxivsana=6 Haziran 2019}}</ref>.

=== Bosqinga tayyorgarlik ===
Amerika Markaziy razvedkasi ([[Markaziy Razvedka Boshqarmasi|CIA]]) 2002-yil 10-iyulda Iroqqa maxsus harakat otryadlari guruhini yuborgandi. Keyinchalik bu jamoaga Amerika armiyasining elita askarlari qoʻshildi<ref name="ReferenceA">{{Kitob manbasi|title=Plan of attack|year=2004|url=https://archive.org/details/planofattackdefi00bobw|publisher=Simon & Schuster|isbn=978-0743255486|accessdate=19 Ocak 2020}}</ref>. Bu ikki jamoa Iroqqa kirgach, bosqinda foydalanish mumkin boʻlgan mahalliy kuchlarni tayyorlashga kirishdilar. Bu tayyorgarliklardan tashqari baʼzi Iroq askarlari bilan aloqaga chiqdilar. Ular ishgʻol paytida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan qarshilikni sindirish uchun bu askarlarni taslim boʻlishga koʻndirishga harakat qildilar. Ular faqat bu bilan shugʻullanib qolmay, qolaversa, razvedka topshiriqlarini bajarib, bosqin paytida zarba berilishi kerak boʻlgan nishonlarni aniqlashda, bosqin yoʻnalishini shakllantirishda muhim rol oʻynagan. Bu nishonlar koʻpincha iroqlik generallarni oʻz ichiga olgan va generallar hujumning dastlabki kunlarida oʻldirilmagan boʻlsa-da, bu nishonlarni belgilash ularning Iroqdagi nazoratni yoʻqotishida muhim rol oʻynagan<ref name="ReferenceA" />.

Amerika razvedkasi Iroqda qoʻllanishi kerak boʻlgan mahalliy kuchlarga ahamiyat berishgan, shuning uchun ular bosqinning shimoliy frontni tashkil qilish uchun Shimoliy Iroqda [[Peshmerga]] (Iroq Kurdistoni)ni tashkil qildilar. Ular Iroq shimolida joylashgan ''„Ansarul Islom“'' tashkilotini va mintaqadagi qudrati kundan-kunga pasayib borayotgan Iroq armiyasini quvib chiqarishdi<ref name="ReferenceA"/>.

Siyosiy tayyorgarlik 2002-yilda boshlangan. Bush oʻzining koʻplab chiqishlarida Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratgan boʻlsada, bu siyosiy nutqlarning harbiy taʼsiri 2002-yilda koʻrina boshladi. 2002-yil noyabrida [[NATO]] sammitida qatnashgan Prezident Bush, agar Saddam qurolini tashlashni tanlamasa, xalqaro koalitsiya Saddamni qurollarini tashlashga majbur qilishini eʼlon qildi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=CNN.com - Bush: Join 'coalition of willing' - Nov. 20, 2002|url=http://edition.cnn.com/2002/WORLD/europe/11/20/prague.bush.nato/|nashriyot=CNN|kirish sanasi=19 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190609014029/http://edition.cnn.com/2002/WORLD/europe/11/20/prague.bush.nato/|arxivsana=9 Haziran 2019}}</ref>.
[[Fayl:Bush_and_Blair_at_Camp_David.jpg|right|thumb|306x306px| [[Tony Blair|Toni Bler]] (chapda) va Jorj Bush Kemp Devidda. 2003-yil mart]]
2003-yilga kelib Iroqqa aralashish uchun harbiy koalitsiya tuzila boshlandi. 2003-yil mart oyida koalitsiyada 49 davlat bor edi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Coalition Members|url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030327-10.html|ish=georgewbush-whitehouse.archives.gov|kirish sanasi=19 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200111170155/https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030327-10.html|arxivsana=11 Ocak 2020}}</ref>. Ushbu koalitsiyaga kiruvchi oltita davlat bosqin paytida AQSh bilan birga Iroqqa qoʻshin yubordi (Birlashgan Qirollik, Avstraliya, Polsha, Ispaniya, Portugaliya va Daniya), baʼzi davlatlar Bagʻdod qoʻlga kiritilgandan keyin Iroqqa qoʻshin yuborish orqali koalitsiyani qoʻllab-quvvatladi. Ushbu bosqin uchun Amerika Qoʻshma Shtatlari jami 466 985 askarni, shu jumladan Quruqlikdagi kuchlardan 336 797 askarni (233 342 piyoda askar, 10 683 zaxira piyoda askarni; 8 866 milliy gvardiya; 74 405 dengiz piyodasi, 9 501 ''„dengiz mushugi“'') yubordi. Dastlab Quvaytga AQShdan 148 ming, Buyuk Britaniyadan 45 ming, Avstraliyadan 2 ming va Polshadan 194 nafar askar joʻnatildi. AQShning Iroq shimolidagi bosqinini qoʻllab-quvvatlaydigan kurdlar sonining 70 ming boʻlishi taxmin qilingan edi. 620 nafar iroqlik dissidentdan iborat guruh Iroq janubiga ham joylashtirilgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=usnews.com: Conflict With Iraq: Deploying the "Free Iraqi Forces" (4/7/03)|url=http://www.usnews.com/usnews/news/iraq/articles/fiff030407.htm|ish=web.archive.org|kirish sanasi=19 Ocak 2020|sana=4 Şubat 2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191104214959/https://web.archive.org/web/20040204044320/http://www.usnews.com/usnews/news/iraq/articles/fiff030407.htm|arxivsana=2019-11-04}}</ref>.

Amerika Qoʻshma Shtatlari, janubda Quvaytdan foydalanib, Iroq shimoli uchun Turkiyadan foydalanmoqchi edi; [[Turkiya Buyuk Millat Majlisi|Turkiya Buyuk Millat Majlisidagi]] katta munozaralar natijasida 1-mart qonuni qabul qilinmadi va NATO ittifoqchisi Turkiya bu bosqin uchun oʻz hududidan foydalanishdan bosh tortdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=1 Mart tezkeresinin reddedilişinin 16. yıl dönümü|url=https://www.istanbulgercegi.com/1-mart-tezkeresinin-reddedilisinin-16-yil-donumu_191111.html|ish=İstanbul Gerçeği|kirish sanasi=19 Ocak 2020|til=Türkçe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210423172515/https://www.istanbulgercegi.com/1-mart-tezkeresinin-reddedilisinin-16-yil-donumu_191111.html|arxivsana=23 Nisan 2021}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=[ Yeni Safak Online - Politika - 26.2.2003 ]|url=http://www.yenisafak.com/arsiv/2003/SUBAT/26/politika.html|nashriyot=[[Yeni Şafak]]|kirish sanasi=19 Ocak 2020|sana=29 Aralık 2016|arxivurl=https://archive.today/20161229131117/http://www.yenisafak.com/arsiv/2003/SUBAT/26/politika.html|arxivsana=2016-12-29}}</ref>. Turkiya Buyuk Millat Majlisining bu javobidan keyin Amerika Qoʻshma Shtatlari Shimoliy Iroqqa e'tibor bera boshladi. U yerga havo-desant brigadasidan bir necha ming desantchini qoʻndirish bilan kifoyalandi. Biroq, Qoʻshma Shtatlarning asosiy rejasi Shimoliy Iroqqa 15 mingdan ortiq piyoda askarlarini tushirish edi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=A weak northern front could lengthen Iraq war|url=https://www.csmonitor.com/2003/0403/p09s02-woiq.html|ish=Christian Science Monitor|kirish sanasi=19 Ocak 2020|sana=3 Nisan 2003|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404180829/https://www.csmonitor.com/2003/0403/p09s02-woiq.html|arxivsana=4 Nisan 2019}}</ref>.

=== Iroq kuchlari ===
Taxminlarga koʻra, Iroq armiyasi urushdan oldin yetarli kuchga ega emas edi. 1980-yilda sodir boʻlgan va 8 yil davom etgan Iroq-Eron urushi, keyin esa Koʻrfaz urushida Iroq ogʻir magʻlubiyatga uchragani Iroq armiyasini kuchsizlantirgandi. Koʻrfaz urushidan keyin Iroqqa qoʻyilgan embargolar armiyaga ham taʼsir qildi. 2002-yilda Iroqqa kirgan Markaziy razvedka boshqarmasi guruhining Iroq armiyasi zobitlari bilan aloqasi boshqa muammolarni keltirib chiqardi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Saddam's Last Line Of Defense|url=https://www.cbsnews.com/news/saddams-last-line-of-defense/|ish=www.cbsnews.com|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190405233146/https://www.cbsnews.com/news/saddams-last-line-of-defense/|arxivsana=5 Nisan 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Saddam counts on Republican Guard as last chance for defending Baghdad|url=https://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030326-lastchance01.htm|ish=www.globalsecurity.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404173354/https://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030326-lastchance01.htm|arxivsana=4 Nisan 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=friendly printed version:CDI Primer: Iraqi Military Effectiveness|url=http://www.cdi.org/friendlyversion/printversion.cfm?documentID=607|ish=web.archive.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|sana=30 Kasım 2005|archive-date=2005-11-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20051130093446/http://www.cdi.org/friendlyversion/printversion.cfm?documentID=607}}</ref>. Xalqaro tashkilotlar maʼlumotlariga koʻra, Iroq armiyasi 538 ming askardan iborat edi. Armiyaning yonida  ''"Fedayin Saddam"'' (Saddamning Fidoyilari)norasmiy militsiyasi bor edi. Bu militsiya 44 000 aʼzodan iborat deb hisoblangan. Bundan tashqari, 80 000 Iroq Respublika gvardiyasi va 650 ming askar zaxirada ekanligi taxmin qilingan. Ayrim manbalarga koʻra, Iroq Respublika gvardiyasi aʼzolari koʻproq boʻlgan. Uning 280 000 dan 350 000 gacha xodimlari borligi daʼvo qilingan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Iraqi Ground Forces Organization|url=https://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/ground-org.htm|ish=www.globalsecurity.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404074637/https://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/ground-org.htm|arxivsana=4 Nisan 2019}}</ref>.

Raqamlar shu bilan cheklanib qolmadi. AQShning Iroqqa aralashuvi boshlanganda Iroq kuchlari bilan birga jang qilmoqchi boʻlgan jangchilar oʻz ixtiyori bilan Suriya orqali Iroqqa oʻtdi va  ''"Fedayin Saddam"'' (Saddamning Fidoyilari) militsiya safiga qoʻshilib, bosqinga qarshi kurashdi. Aslida, Amerika razvedkasi qarshilikda qatnashgan jangchilarni yarmi chet ellik deb hisoblagan<ref>{{Kitob manbasi|title=Generation kill : Devil Dogs, Iceman, Captain America, and the new face of American war|year=2004|url=https://archive.org/details/generationkillde0000wrig|publisher=G.P. Putnam's Sons|isbn=978-0-399-15193-4|accessdate=21 Ocak 2020}}</ref><ref>{{Kitob manbasi|title=Thunder run : the armored strike to capture Baghdad|year=2004|url=https://archive.org/details/thunderrunarmore0000zucc_a2s9|publisher=Grove Press|isbn=978-0-8021-4179-8|accessdate=21 Ocak 2020}}</ref>.

== Hujum ==
[[Fayl:Iraq_War_2003_Map1.PNG|right|thumb|308x308px| 20-28-mart kunlari Amerika bosqinining borishi]]
2003-yil 20-mart kuni ertalab soat 5.34 da ([[Vashington (shahar)|Vashington]] vaqti bilan 19-mart 9.34) Iroqqa harbiy bosqin boshlandi. Bosqin haqida AQSh armiyasi qoʻmondoni general [[Tommy Franks]] ''[[Iroqni ozod qilish operatsiyasi|"Iroqni ozod qilish operatsiyasi"]]'' nomi bilan eʼlon qildi. Qirqga yaqin davlat ishgʻolni qoʻllab-quvvatladi. Bosqinning maqsadlari quyidagilardan iborat edi: [[Saddom Husayn|Saddam Husayn]] rejimini tugatish, ommaviy qirgʻin qurollariga yoʻq qilish, mintaqadagi terrorchi guruhlarni yoʻq qilish, neft infratuzilmasini tiklash va Iroqni [[Oʻrta Sharq|Yaqin Sharq]] mamlakatlari uchun namuna qilish.

Bosqinning birinchi hujumi 160-chi maxsus operatsiyalar aviatsiya polki tomonidan amalga oshirildi. AQSh harbiylari dastlabki yetti soat ichida yetmishdan ortiq nishonga zarba berdi. Urilgan nishonlar asosan tarmoq nishonlari boʻlib, Iroq armiyasining bir-biri bilan aloqa qilishiga toʻsqinlik qilindi. Iordaniya, Saudiya Arabistoni va Quvaytdagi koʻplab harbiy qismlar Iroqqa kira boshladi<ref>{{Kitob manbasi|title=The SAS 1983-2014|isbn=978-1472814036|accessdate=21 Ocak 2020}}</ref><ref>{{Kitob manbasi|title=Special Forces in the War on Terror|isbn=978-1-4728-0790-8|accessdate=21 Ocak 2020}}</ref>. Bu orada Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush tomonidan Saddamga berilgan 48 soatlik muddat tugadi, hatto 90 daqiqa ham oʻtib ketdi. Qoʻshma Shtatlar havo kuchlari Bagʻdodga zarba bera boshladi. Bush ushbu hujumlar bilan bogʻliq savollarga ''„harbiy nishonlarga“'' hujumlar uyushtirilganini eʼlon qildi. Bush bu bayonotni berar ekan, bu paytda AQSH qoʻshinlari Iroqqa quruqlik orqali kirgan edi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=President Bush Addresses the Nation|url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030319-17.html|ish=georgewbush-whitehouse.archives.gov|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190629103305/https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/03/20030319-17.html|arxivsana=29 Haziran 2019}}</ref>.

=== Um Qasr jangi ===
Um Qasr jangi Iroq urushidagi birinchi jangdir. Bosqinchi kuchlar Um Qasr bandargohini egallab, u yerdan taʼminot olmoqchi boʻldilar, shuning uchun u bosqinning birinchi nishoniga aylandi. AQSh dengiz kuchlarining 15-sonli polki, Britaniya dengiz flotining 3-diviziyasi va Polsha Qurolli Kuchlarining GROM maxsus kuchlari Um Qasrga tushirildi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The Battle for Umm Qasr|url=http://www.hartford-hwp.com/archives/27c/index-bgbka.html|ish=www.hartford-hwp.com|kirish sanasi=22 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304091901/http://www.hartford-hwp.com/archives/27c/index-bgbka.html|arxivsana=4 Mart 2016}}</ref>. Amerika askarlari shaharga kirib kelgan shiddatli toʻqnashuvlardan soʻng Um Qasrda Iroq armiyasi qisman qarshilik koʻrsatdi. Port tomon oldinga siljish boshlandi. Toʻqnashuvlar chogʻida 200 nafar Iroq askari taslim boʻlib, asirga olingan. Toʻqnashuvlar davom etar ekan, AQSh harbiy-dengiz kuchlarining bir askari iroqlik snayperning oʻqidan halok boʻldi<ref name="ReferenceB">{{Kitob manbasi|title=Target Basra|year=2009|url=https://archive.org/details/targetbasra0000ross_n8x1|publisher=Corgi|isbn=0552157007|accessdate=22 Ocak 2020}}</ref>. AQSh Mudofaa vaziri Donald Ramsfeld Um Qasr porti qoʻlga olinganini maʼlum qildi. Amerika askarlari shaharni tozalay boshladi<ref name="ReferenceB" />.

23-mart kuni ertalab patrulda boʻlgan Amerika jangovar mashinasiga snayperdan oʻq uzildi. Iroq armiyasi shaharga yana kirgan deb taxmin qilindi. Amerika askarlari Iroq kuchlari tomonidan qattiq oʻqqa tutildi. Otishma ostidagi amerikalik askarlar havodan yordam soʻraganda, Britaniya havo kuchlarining 2 ta Harrier II samolyoti shaharni yana bombardimon qila boshladi. Bomba portlashdan keyin pulemyot va RPG hujumlari toʻxtagan boʻlsa ham, snayper otishmasi davom etdi. Amerika armiyasi va Iroq armiyasi oʻrtasidagi otishma tungacha davom etdi. Amerika Qoʻshma Shtatlari dengiz flotining yordamidan soʻng qarshilik keyinchalik toʻxtadi. Iroq armiyasi va iroqlik isyonchilar shaharni tark etdi.

25-mart kuni ishgʻolchi kuchlar shaharni toʻliq nazoratga olgach, dengiz minalaridan tozalanib, Um Qasr portidan foydalanila boshlandi. Urush paytida Um Qasr porti asosiy taʼminot nuqtasi boʻlgan. Um Kasr jangida ishgʻolchi kuchlardan 14 nafar askar halok boʻldi. Iroq armiyasining yoʻqotishi 30-40 askar oʻlgan va 450 askar asirga olingani taxmin qilingan.<ref name="ReferenceB"/>

=== Nosiriya jangi ===
AQSh dengiz piyodalari korpusi dastlab Rumayla neft konlarida jangga kirishdi va oldinga siljishni boshladi. Tez orada urush Nosiriyaga koʻchdi. Shaharda asosan shialar yashagan. Shahar strategik jihatdan muhim joyda edi, chunki unda taʼminot uchun koʻplab yoʻnalishlar va aeroport mavjud edi. Bundan tashqari, bu shaharda Frot daryosi ustidagi muhim koʻpriklar boʻlgan. Iroq armiyasi va  ''"Fedayin Saddam" (''Saddamning Fidoyilari) Nosiriyaga kirgan amerikalik askarlarni kutib oldi. Shaharda shiddatli toʻqnashuvlar sodir boʻldi.
[[Fayl:Jessica_Lynch.jpg|left|thumb|307x307px| [[Jessica Linch]] qutqarilgandan soʻng]]
23-mart, Amerika Qoʻshma Shtatlari 2-piyodalar diviziyasining kolonnasi notoʻgʻri yoʻldan shaharga kirib pistirmaga tushdi. Diviziyada Jessica Linch, Shoshana Jonson va Lori Piesteva ismli ayol askarlar ham bor edi. Pistirmada 11 amerikalik askar halok boʻldi. Amerikaning yetti askari, jumladan Jessika Linch va Lori Piesteva asirga olindi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Attack on the 507th Maintenance Company|url=http://www.army.mil/features/507thMaintCmpy/|ish=web.archive.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|sana=10 Ağustos 2009|archive-date=2009-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20090810130257/http://www.army.mil/features/507thMaintCmpy/}}</ref>. Lori Piesteva jangda ogʻir yaralangan va jangdan koʻp oʻtmay vafot etgan. Boshqa asirlar, jumladan Jessica Linch, 2003-yil 1-aprelda shahar qulagandan keyin ozod qilindi. Amerika Qoʻshma Shtatlari rasmiylari Jessica Linch zoʻrlanganini aytishgan boʻlsa-da, u keyinchalik oʻzining tarjimai holi, '''''I Am A Soldier Too: The Jessica Lynch Story''' (Men ham askarman: Jessica Linch hikoyasi)da'' bularning barchasini rad etdi. U Iroqdagi kasalxonada yomon davolanmaganini, aksincha, yaxshi muomala qilinganini maʼlum qilgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=CNN.com - Lynch: Military played up rescue too much - Nov. 7, 2003|url=http://edition.cnn.com/2003/US/11/07/lynch.interview/|ish=edition.cnn.com|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191211174604/http://edition.cnn.com/2003/US/11/07/lynch.interview/|arxivsana=11 Aralık 2019}}</ref><ref>{{Kitob manbasi|title=The terror dream : fear and fantasy in post-9/11 America|publisher=Metropolitan Books|isbn=9780805086928|accessdate=21 Ocak 2020}}</ref>.

Shahardagi ikkita muhim koʻprik ustidan nazoratni oʻz qoʻliga olishga harakat qilgan AQSh dengiz piyodalari boʻlimi kuchli qarshilikka duch keldi va shiddatli toʻqnashuvlar oʻrtasida qolib ketdi. Ushbu toʻqnashuvlarda baʼzi amerikalik piyoda askarlari halok boʻldi. Koʻpriklardan tashqari Saddam kanali atrofida ham ogʻir toʻqnashuvlar sodir boʻldi. Saddam kanali atrofidagi janglarda 18 amerikalik askar halok boʻldi. Shahardagi tartibsizlikda Amerika havo kuchlarining [[A-10 Thunderbolt II]] samolyoti Amerika amfibiya harbiy mashinasini nishonga oldi. Avtomobil ichidagi Amerika askarlari [[do'stona otishma]] (friend fire)da halok boʻldi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Stopping Blue-on-Blue|url=http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/003/086ykhgk.asp|ish=web.archive.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|sana=23 Ekim 2006|archive-date=2006-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20061023022108/http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/003/086ykhgk.asp}}</ref>. 23-mart oxirida Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi yoʻqotishlarga qaramay, Frot daryosi ustidagi koʻpriklarni egallab oldi.

24-mart kuni Iroq armiyasi [[Qut (shahar)|Kut]] hududidan qoʻshimcha kuchlar bilan qarshi hujumga oʻtdi. Bir necha soat davom etgan toʻqnashuvlardan soʻng, Iroq armiyasi hujumini faqat 25-martning ilk soatlarida bostirildi. Qarshi hujumga oʻtgan Iroq armiyasi 200 dan 300 gacha talofat koʻrgan. Bir necha soat davom etgan jangda Qoʻshma Shtatlar armiyasi hech qanday talofat koʻrmadi. Shaharning barcha strategik mavqelarini egallab, Iroq armiyasining hujumlarini bostirgan Amerika Qoʻshma Shtatlari shaharni qoʻlga kiritdi, ammo  ''"Fedayin Saddam" (''Saddamning Fidoyilari) noanʼanaviy urushlar olib borib, mojaroni davom ettirdi. Amerika qoʻshini 29-mart kuni shaharni toʻliq nazoratga oldi va  ''"Fedayin Saddam"''ni shahardan haydab chiqardi va shahar ustidan qayta taʼminot oʻtkazib, Karbalo tomon yurishga yordam berdi. Nosiriya jangida jami 32 amerikalik askar halok boʻldi va shaharni kerakli tezlikda qoʻlga kiritish imkoni boʻlmadi. Shu sababli hujumga boshchilik qilgan polkovnik Jo Daudi lavozimidan chetlashtirildi. Iroq tomonida 400 dan ortiq qurbon boʻldi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Key Marine Commander Is Removed; No Explanation Given for Decision|url=https://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030405-usmc-command01.htm|ish=www.globalsecurity.org|kirish sanasi=21 Ocak 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170426060205/http://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030405-usmc-command01.htm|arxivsana=26 Nisan 2017}}</ref>.

=== Bagʻdodning qulashi (2003-yil aprel) ===
Bosqindan uch hafta oʻtgach, 3-armiyaning 1-dengiz diviziyasi Bagʻdodga tashlandi<ref name="forces">{{Yangiliklar manbasi |date=5 Nisan 2003 |title=U.S. Forces Enter the Heart of Baghdad |work=Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn?pagename=article&contentId=A33016-2003Apr5&notFound=true |access-date=19 Kasım 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180821114627/https://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/?pagename=article&contentId=A33016-2003Apr5&notFound=true |archive-date=21 Ağustos 2018}}</ref>. Iroq maxsus respublika gvardiyasi boʻlinmalari shahar mudofaasiga boshchilik qildi. Qolgan himoyachilar respublika gvardiyasi boʻlinmalari, muntazam armiya boʻlinmalari,  ''"Fedayin Saddam" (''Saddam Fidoyilari) va iroqlik boʻlmagan arab koʻngillilarining birlashmasi edi. Koalitsiya boʻlinmalarining dastlabki rejasi shaharni oʻrab olish va asta-sekin unga kirib borish, soʻngra Iroq zirhli va quruqlikdagi qoʻshinlarini shahar markaziga toʻplash, soʻngra Iroq kuchlariga havo va artilleriya bilan hujum qilish edi.

Iroq Respublika gvardiyasi texnikasining koʻp qismi yoʻq qilingani va shaharning janubiy chekkasidagi yoʻnalishlar allaqachon egallab olingani maʼlum boʻlgach, bu reja ortiqcha boʻldi. 5-aprel kuni AQSh armiyasining 3-armiyasi Piyoda askarlari diviziyasining 1-64 zirhli ishchi guruhi Iroqning qolgan mudofaasini sinab koʻrish uchun Bagʻdod aeroportiga 29 ta tank va 14 ta Bradley zirhli texnikasi bilan ''"Momaqaldiroq gumburlashishi"'' deb nomlangan hujum uyushtirdi. Ular jiddiy qarshilikka duch kelishgan boʻlsa-da, ular aeroportga yetib borishga muvaffaq boʻlishdi va ogʻir janglardan soʻng uni egallab olishdi.
[[Fayl:IrakKriegM1A1USA.jpg|thumb|311x311px| Bagʻdodda Amerikaning yoʻq qilingan yagona M1 Abrams tanki ]]
Ertasi kuni, 2-piyoda diviziyasining yana bir brigadasi Bagʻdod shahri markaziga hujum qilib, ogʻir janglardan soʻng Saddam Husayn saroylaridan birini egallab oldi. AQSh dengiz piyodalari daryo koʻprigidan oʻtishga urinayotganda Iroq artilleriyasi tomonidan kuchli oʻqqa tutildi, ammo daryodan oʻtish muvaffaqiyatli boʻldi. Iroqliklar AQSh kuchlarining aeroport yaqinidagi mudofaa pozitsiyalariga bir qancha talofatlar berishga muvaffaq boʻlishdi, biroq havodan bombardimon qilishdan oʻzlari ham jiddiy talofat koʻrdi. Saroy qoʻlga olinib, televideniye xabarlari Iroq boʻylab tarqalgach, bir necha soat oʻtgach, AQSh kuchlari Bagʻdoddagi Iroq kuchlariga taslim boʻlishni buyurdi, aks holda shahar keng koʻlamli hujumga duchor boʻlishini maʼlum qildi. 2003-yil 9-aprelda Bagʻdod rasman koalitsiya kuchlari tomonidan bosib olindi. Biroq Bagʻdodning katta qismi hali ham Amerika qoʻshinlari uchun xavfli edi va ishgʻol davrida shahar va uning mahallalarida janglar davom etdi. Saddam gʻoyib boʻlgan va uning qayerdaligi nomaʼlum edi.

Saddam Husayn 4 va 9-aprelda suratga olingan va Iroq televideniyesi tomonidan efirga uzatilgan Bagʻdodning vayron boʻlmagan Aʼzamiya tumanida oʻzining soʻnggi marta omma oldida chiqish qilgan va bu bilan dunyoga oʻlmaganligini koʻrsatdi. U oʻzining yaqin qoʻriqchilari va oʻgʻli Qusay bilan xalqning olqishlari ostida ''"Seni qonimiz va jonimiz bilan qutqaramiz, Saddam"'' shiori bilan harakat qilardi. Saddam nutqini Qur’on surasini bilan ochib, shunday dedi:<blockquote>Hurmatli Bagʻdod ahli, qachonki amerikaliklar sizlarga yaqinlashsa, ularga qattiq zarba bering va qarshilik koʻrsating, chunki sizlar Allohning inoyatiga egasiz va oʻz nomingiz va eʼtiqodingiz uchun kurashmoqdasiz. Aziz Bagʻdod va Iroq xalqi, gʻalaba siz bilan. Dushman Allohning yordami bilan urushda magʻlub boʻlmoqda. Alloh Buyuk, gʻalaba Allohniki, gʻalaba Iroqniki, yashasin xalqimiz, yashasin Iroq, yashasin Falastin<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.youtube.com/watch?v=TMJPWPqiWCE|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=2 Nisan 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201203135444/https://www.youtube.com/watch?v=TMJPWPqiWCE|arxivsana=3 Aralık 2020}}</ref>.</blockquote>10-aprel kuni Saddam Husayn va uning yordamchilari Bagʻdodning ''Al-Az’Amiya'' tumanidagi masjidda boʻlgani haqida mish-mish tarqaldi. Uni qoʻlga olish uchun uchta harbiy-dengiz kuchlari yuborildi va ular granata, minomyot va avtomatlardan kuchli oʻqqa tutildi. Bir askar halok boʻldi, 20 nafari yaralandi, biroq Saddam yoki uning yordamchilaridan hech kim topilmadi. AQSh kuchlari minomyotlar, artilleriya va samolyotlar yordamida Saddam Husaynga sodiq qolgan Iroq kuchlariga hujum qilishda davom etdi. Qoʻllab-quvvatlash uchun uchayotgan AQSh samolyoti Iroq zenit oʻqiga duch keldi. 12-aprel kuni tushdan keyin barcha janglar tugadi. Jami 34 nafar amerikalik askar va 2320 nafar iroqlik jangari halok boʻldi.

Koʻpgina iroqliklar Saddamning qulashini uning koʻplab portretlari va haykallarini yoʻq qilish orqali nishonladilar. Eng mashhur voqea Bagʻdodning [[Firdavs maydoni]]dagi katta Saddam haykalining agʻdarilishi boʻldi.

Bagʻdodning qulashi bilan Iroq qabilalari va shaharlari eski adovatlar tufayli bir-birlari bilan kurasha boshladilar, butun mamlakat boʻylab mintaqaviy, mazhablararo zoʻravonliklar avj oldi. Iroqning Al-Kut va Nosiriya shaharlari Bagʻdod agʻdarilganidan koʻp oʻtmay yangi mamlakatda hukmronlik oʻrnatish uchun bir-biriga hujum boshladi va AQSh boshchiligidagi koalitsiya tezda potensial fuqarolar urushiga aralashdi. AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Bagʻdod Iroqning yangi hukumati poytaxti boʻlib qolishini eʼlon qilib, shaharlarga zudlik bilan harbiy harakatlarni toʻxtatishni buyurdi. Nosiriya tezda orqaga chekindi; ammo Al-Kut shaharga olib boradigan asosiy yoʻllarga snayperlarni joylashtirdi, bosqinchi qoʻshinlar shaharga kira olmasligini maʼlum qildi. Bir nechta kichik toʻqnashuvlardan soʻng snayperlar olib tashlandi, ammo mintaqa, shahar, qabila va oilaviy guruhlar oʻrtasida keskinlik va zoʻravonlik saqlanib qoldi. Amerikalik general [[Tommy Franks]] koalitsiya ishgʻol kuchlarining bosh qoʻmondoni sifatida Iroq ustidan nazoratni oʻz qoʻliga oldi. Bagʻdod mudofaasi qulaganidan koʻp oʻtmay, Iroq va boshqa joylarda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy elitasi va [[Baʼs partiyasi]]ning asosiy aʼzolariga pora berish orqali kelishuvga erishgani haqida mish-mishlar tarqala boshladi. 2003-yil may oyida general Franks isteʼfoga chiqdi va intervyuda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy rahbarlariga pora berganini tasdiqladi. Pora miqdori va ularning urushga taʼsiri noaniq.

AQSh boshchiligidagi koalitsiya qoʻshinlari darhol Saddam Husayn hukumatining asosiy aʼzolarini qidirishni boshladi. 2003-yil 22-iyul kuni AQSh 101-havo desant diviziyasi 6 soatlik mudofaadan soʻng Saddam Husaynning oʻgʻillari Uday, Qusay va uning nabiralaridan birini oʻldirdi. Saddam Husaynning oʻzi 2003-yil 13-dekabrda ''"Qizil shafaq"'' operatsiyasi chogʻida AQSh armiyasining 121-piyoda diviziyasi aʼzolari tomonidan asirga olingan.

== Urushning qisqacha mazmuni ==
[[Fayl:AirForce_over_Iraq.jpg|thumb|327x327px| 2003-yil 14-aprelda Kaolitsiya kuchlarining Al-Udayd havo bazasidan (Qatar) koʻtarilib choʻl ustidan uchib oʻtmoqda. Samolyotlar orasida [[KC-135 Stratotanker]], F-15E Strike Eagle, [[F-117 Nighthawk]], F-16CJ Falcon, Britaniyada ishlab chiqarilgan GR-4 Tornado va Avstraliyaning F/A-18 Hornet bor.]]
AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari hukumatni agʻdarib, atigi 26 kun ichida buyuk davlatning yirik shaharlarini egallab oldi. Bosqin uchun 1991-yildagi Fors koʻrfazi urushidagi kabi katta armiya kerak boʻldi, biroq koʻpchilik qoʻshinlar jang qilishlari shart boʻlmagan va ishgʻol tugaganidan keyin koʻplari ortga qaytgan.

Asosan sobiq Sovet va Sharqiy Yevropada ishlab chiqarilgan texnika bilan qurollangan Iroq armiyasi<ref>{{Kitob manbasi|title=The Routledge Handbook of Civil-Military Relations|url=https://books.google.com/books?id=opJKzPZiADkC&pg=PA139|date=12 Kasım 2012|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-25320-1|pages=139-140|accessdate=16 Haziran 2015}}</ref>, Amerika va Britaniya kuchlari bilan solishtirganda umuman deyarli ojiz edi. ''"Fedayin Saddam"'' deb nomlangan jangarilarning AQSh taʼminot yoʻllariga hujumlari qaytarildi. Iroq artilleriyasi deyarli samarasiz boʻldi va havo kuchlarini mudofaaga yordam uchun safarbar eta olmadi. Iroq armiyasidagi eng kuchli zirhli transport vositalari boʻlgan [[T-72]] tanklari ham eskirgan edi va safarbar qilinganda, Koalitsiya havo ustunligi tufayli tezda yoʻq qilindi. AQSh havo kuchlari, dengiz piyodalari korpusi va dengiz aviatsiyasi hamda Britaniya qirollik havo kuchlari mamlakat boʻylab qarshilik nishonlarini aniqladilar va quruqlikdagi qoʻshinlar yetib kelguniga qadar havo-desant qoʻshinlari bilan ularni yoʻq qilishdi. AQSh va Britaniya kuchlarining asosiy jangovar tanklari, AQSh [[M1 Abrams]] va Britaniyaning [[Challenger 2]] mamlakat boʻylab tez sur’atlar bilan oldinga siljishiga sabab boʻldi. Iroq kuchlari tomonidan bir nechta raketa hujumiga qaramay, AQSh va Buyuk Britaniyaning bir nechta tanklari yoʻq qilingan va hujumlarda 40 ga yaqin M1 Abrams shikastlangan boʻlsa-da, tank ekipajlari dushman oʻqidan halok boʻlmagan<ref>"During Operation Iraqi Freedom, as many as 40 Abrams tanks were damaged by RPGs. Most were repaired." ''Battle Tanks: Power in the Field'', Page 33, Enslow Publishers, 2006</ref>. Britaniya armiyasining yagona tank yoʻqotishi Qirolicha qirollik gvardiyasining Challenger 2 boʻldi, u boshqa Challenger 2 tomonidan yoʻq qilingan, ikki ekipaj aʼzosi halok boʻlgan.

Iroq armiyasi, hatto Respublika gvardiyasining elitasi orasida ham ruhiy holat yomon edi. Kaolitsiya qoʻshinlari yaqinlashganda, barcha qoʻshinlar olomon orasiga tarqalib ketishdi yoki AQSh va Britaniya kuchlariga taslim boʻlishga harakat qilishdi. Koʻpgina Iroq qoʻmondonlari Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan pora olgan yoki taslim boʻlishga majburlangan. Xabarlarga koʻra, Bagʻdodni himoya qilish vazifasi yuklangan Qusay Husayn AQSh kuchlari kelishidan bir necha kun oldin Bagʻdodni qoʻriqlayotgan ikkita asosiy harbiy boʻlinmaning pozitsiyalarini sezilarli darajada oʻzgartirgan. Natijada, AQSh kuchlari hujum qilganda boʻlinmalar yoʻnalishini yoʻqotgan va yanada ruhiy tushkunlikka tushishgan. Aksariyat boʻlinmalar uyga tirik qaytish uchun tarqalib ketgan deb taxmin qilinadi.

Pentagon hisobotiga koʻra, „''Saddam aralashuvining davom etishi Iroq harbiy kuchlarining toʻliq magʻlubiyatiga sabab boʻlgan asosiy omil boʻldi“''. Amerika rasmiylariga Saddam va uning qoʻmondonlari bosqinga qanday tayyorgarlik koʻrganiga moʻljallangan hisobotda aytilishicha, Iroq hukumati oʻzi duch kelayotgan tahdidni koʻrmagan. BBC xabariga koʻra, hisobotda Saddam Husayn ''"haqiqatdan uzoqda, koʻproq ichki tahdidlarni bartaraf etish bilan shugʻullanib, Eron tahdidi bilan mashgʻul"'' sifatida tasvirlangan<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=25 Mart 2006 |title=Russia denies Iraq secrets claim |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4843394.stm |access-date=7 Ağustos 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061223055637/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4843394.stm |archive-date=23 Aralık 2006}}</ref>.

== Qurbonlar ==

=== Halok boʻlganlar ===
Iroqda ishgʻol paytida halok boʻlganlar soni haqida maʼlumotlar xilma-xildir. Tinch aholi qurbonlari hisob-kitoblari harbiy xizmatchilarga qaraganda ancha farq qiladi. Iroqda Body Count maʼlumotlariga koʻra, tinch aholi qurbonlarini hisoblashda matbuot xabarlari, nodavlat tashkilotlarga asoslangan hisobotlar va rasmiy raqamlarga tayangan guruh bosqin bosqichida 7500 ga yaqin tinch aholi halok boʻlganini maʼlum qilgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |title=Iraq Body Count: A Dossier of Civilian Casualties in Iraq, 2003–2005. |url=http://www.iraqbodycount.org/press/pr12.php |access-date=2 Mayıs 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091109215135/http://www.iraqbodycount.org/ |archive-date=9 Kasım 2009}}</ref>. Biroq ishgʻoldan soʻng va undan keyin boshlangan fuqarolar urushida tinch aholi qurbonlari va qochqinlar soni millionlarga yetgani taxmin qilinadi.

== Tanqid ==
Iroqqa harbiy intervensiyaga qarshi chiqqanlar Iroqqa bostirib kirish qarorini bir qancha sabablarga koʻra tanqid qilishdi, jumladan, insoniy yoʻqotishlar, urushni oqlash uchun foydalanilgan dalillarni shubha ostiga olish, diplomatik jarayonlar davom etishini himoya qilish va urushning qonuniyligiga qarshilik bildirish<ref>{{Jurnal manbasi|doi=10.2190/6PXW-LQ3B-DWN6-XD97}}</ref> sifatida eʼtirozlar bildirildi. Qoʻshma Shtatlar xavfsizligi uchun Iroqdan kattaroq tahdidlar bor edi (masalan, [[Afgʻoniston]] va [[Koreya Xalq Demokratik Respublikasi|Shimoliy Koreya]]) va ular Yaqin Sharq mintaqasini beqarorlashtirishini tanlashdi. 2010-yilda Gollandiya komissiyasi ishgʻol xalqaro huquqni buzgan degan xulosaga kelgan.

=== Soxta dalillarga asoslangan urushni oqlash ===
Urushni boshlash uchun AQShning asosiy sababi shundaki, Saddam Husayn rejimni AQSh va jahon hamjamiyatiga ''"jiddiy va oʻsib borayotgan"'' tahdidga aylantirdi, chunki u yadroviy va biologik qurollarni ishlab chiqdi va Al-Qoida bilan aloqadorligini daʼvo qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |title=President's Remarks at the United Nations General Assembly, 12 September 2002 |url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/09/20020912-1.html |access-date=29 Ekim 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111026165139/http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/09/20020912-1.html |archive-date=26 Ekim 2011}}</ref>. Urush va ishgʻol boshlanganidan soʻng, tanqidchilar bu sabablarni tasdiqlovchi dalillarga shubha qilishdi. Iroqning qurol-yarogʻ dasturlarini tanqid qilgan yetakchilardan biri 2002-yilda tekshiruvlar natijasida yadroviy va kimyoviy qurol dasturlari yoʻq qilingani va ularning qayta konfiguratsiyasi ''"razvedka xizmatlari tomonidan osonlik bilan aniqlanishi"'' haqida gapirgan sobiq AQSh qurol-yarogʻi tergovchisi Skott Ritter edi. Saddam Husayn MAGATE qurol inspektorlarini Iroqni tark etishga majbur qilgan deb hisoblansa-da, ular 1998-yilda Amerikaning ''"Choʻl tulkisi"'' operatsiyasini qoʻllashi bunga sabab boʻgan deb hisoblaniladi. AQSh qoʻshinlari qoʻshni davlatlarda toʻplangach, Saddam yana Xalqaro komissiya tergovchilarini qabul qildi va ularning talablari bilan toʻliq hamkorlik qilishga vaʼda berdi. Tajribali MAGATE inspektsiya guruhlari Iroqqa qaytib, ommaviy qirgʻin qurollarining turli shakllarini izlash boʻyicha oraliq hisobotlarni tayyorladilar<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=7 Mart 2003 |title=Mission Possible: Nuclear Weapons Inspections in Iraq |publisher=[[IAEA]] |url=http://www.iaea.org/NewsCenter/Statements/2003/ebWSJ20030307.shtml |access-date=19 Temmuz 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090803153513/http://www.iaea.org/NewsCenter/Statements/2003/ebWSJ20030307.shtml |archive-date=3 Ağustos 2009}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=14 Şubat 2003 |title=The Status of Nuclear Inspections in Iraq: 14 February 2003 Update |publisher=[[IAEA]] |url=http://www.iaea.org/NewsCenter/Statements/2003/ebsp2003n005.shtml |access-date=29 Ekim 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111120191119/http://www.iaea.org/newscenter/statements/2003/ebsp2003n005.shtml |archive-date=20 Kasım 2011}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=9 Şubat 2003 |title=Transcript of Hans Blix Feb. 9, 2003, press conference |publisher=[[IAEA]] |url=http://www.iaea.org/NewsCenter/Focus/IaeaIraq/pressconf_09022003.pdf |access-date=29 Ekim 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111107164040/http://iaea.org/NewsCenter/Focus/IaeaIraq/pressconf_09022003.pdf |archive-date=7 Kasım 2011}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=10 Mart 2003 |title=IAEA Media Advisory 2003/1003 |publisher=[[IAEA]] |url=http://www.iaea.org/NewsCenter/MediaAdvisory/2003/ma_iraq_1003.shtml |access-date=29 Ekim 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111223113340/http://www.iaea.org/newscenter/mediaadvisory/2003/ma_iraq_1003.shtml |archive-date=23 Aralık 2011}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=6 Şubat 2003 |title=Media Miss War Dissent in Congress |page=12A |work=[[The Capital Times]] |url=http://www.madison.com/archives/read.php?ref=/tct/2003/02/06/0302060078.php |access-date=19 Temmuz 2009 |archive-url=https://archive.today/20130128021701/http://www.madison.com/archives/read.php?ref=/tct/2003/02/06/0302060078.php |archive-date=28 Ocak 2013}}</ref>. Amerika diplomati Jozef C.Vilson Iroq Nigerda yadroviy qurol uchun uran izlayotgani haqidagi argumentni oʻrganib chiqdi va bu argumentning haqiqatga ega emasligini maʼlum qildi<ref>Pitt, William R. ''War On Iraq: What Team Bush Doesnʼt Want You to Know''. 2002, Context Books, New York. {{ISBN|978-1-893956-38-4}}.</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=6 Temmuz 2003 |title=What I Didn't Find in Africa |work=The New York Times |url=http://www.commondreams.org/views03/0706-02.htm |access-date=17 Nisan 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070607024519/http://www.commondreams.org/views03/0706-02.htm |archive-date=7 Haziran 2007}}</ref>.

=== Birlashgan Millatlar Tashkilotining roli ===
Urushdan oldingi asosiy savollardan biri Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi Iroqqa harbiy aralashuvga ruxsat beradimi yoki yoʻqmi degan savol edi. Buyuk Britaniya parlamenti Jamoatlar palatasi rahbari va sobiq tashqi ishlar vaziri Robin Kuk Buyuk Britaniyaning BMT rezolyutsiyasi ruxsatisiz bostirib kirish qaroriga norozilik bildirib, Toni Bler kabinetidan isteʼfoga chiqdi. Kuk oʻshanda shunday degan edi: ''"Men xalqaro qoʻllab-quvvatlashsiz harbiy harakatlarga kirishish notoʻgʻri, deb hisoblayman.'' ''Amalda, men bir tomonlama harbiy harakatlar uchun pretsedent yaratish Britaniya manfaatlariga zid deb hisoblayman"''<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.theguardian.com/politics/2003/mar/17/labour.uk|sarlavha=Cook resigns from cabinet over Iraq|kirish sanasi=2 Mayıs 2022|sana=17 Mart 2003|til=İngilizce|ish=the Guardian|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130826233917/http://www.theguardian.com/politics/2003/mar/17/labour.uk|arxivsana=26 Ağustos 2013}}</ref>. Bundan tashqari, hukumatning katta yuridik maslahatchisi Elizabeth Wilmshurst bosqin noqonuniy ekanligi haqidagi huquqiy fikrini aytib, isteʼfoga chiqdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Kofi Annan 2004-yil sentabrida BBCga bergan intervyusida: ''"Bizning nuqtai nazarimiz va nizomimiz boʻyicha [urush] noqonuniy edi"'', deb taʼkidlagan<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=16 Eylül 2004 |title=Excerpts: Annan interview |language=en-GB |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3661640.stm |access-date=2 Mayıs 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070301061157/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3661640.stm |archive-date=1 Mart 2007}}</ref>. Bu AQSh tomonidan darhol tanqid qilindi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A25685-2004Sep16.html|sarlavha=U.S., Allies Dispute Annan on Iraq War (washingtonpost.com)|kirish sanasi=2 Mayıs 2022|ish=www.washingtonpost.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070808052057/https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A25685-2004Sep16.html|arxivsana=8 Ağustos 2007}}</ref>. AQSh tomonidan 2003-yil uchun Bosh Assambleyaga bergan yillik hisobotida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 1990-yilda Iroq Quvaytga bostirib kirganidan beri Iroq va Quvayt boʻyicha 60 ga yaqin rezolyutsiya qabul qilinganligi. Ushbu masalaga eng dolzarb boʻlgan 1990-yil 29-noyabrda 678-sonli qaror qabul qilinishi Quvayt hukumati bilan hamkorlik qilayotgan aʼzo davlatlarga barcha zarur vositalardan foydalanish huquqini berishini maʼlum qilgan.

== Jamoatchilik fikri ==
Bosqindan keyingi kun 2003-yil mart oyida oʻtkazilgan soʻrovda, amerikaliklar 76 % Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qoʻllab-quvvatlagan<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=24 Mart 2003 |title=Seventy-Two Percent of Americans Support War Against Iraq |work=Gallup |url=https://news.gallup.com/poll/8038/seventytwo-percent-americans-support-war-against-iraq.aspx |access-date=23 Temmuz 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180723093243/https://news.gallup.com/poll/8038/seventytwo-percent-americans-support-war-against-iraq.aspx |archive-date=23 Temmuz 2018}}</ref>. 2003-yil mart oyida [[YouGov]] soʻrovida britaniyaliklarning 54 foizi Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qoʻllab-quvvatlagan<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=5 Haziran 2015 |title=Surveys reveal how we remember opposing the Iraq war – but at the time we supported it |work=The Independent |url=https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/surveys-reveal-how-we-remember-not-supporting-war-in-iraq-but-at-the-time-we-did-support-it-10300854.html |access-date=23 Temmuz 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180723131052/https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/surveys-reveal-how-we-remember-not-supporting-war-in-iraq-but-at-the-time-we-did-support-it-10300854.html |archive-date=23 Temmuz 2018}}</ref>. Oradan oʻn yil oʻtib, 2013-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, soʻrovda qatnashgan amerikaliklarning 53 foizi Iroq urushini xato deb hisoblashgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://news.gallup.com/poll/161399/10th-anniversary-iraq-war-mistake.aspx|sarlavha=Arşivlenmiş kopya|kirish sanasi=2 Nisan 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200407022054/https://news.gallup.com/poll/161399/10th-anniversary-iraq-war-mistake.aspx|arxivsana=7 Nisan 2020}}</ref>.

== Bushning yangi Iroq strategiyasi ==
[[AQShning 43-prezidenti|AQSh prezidenti]] [[George W. Bush|Jorj Bush]] 2007-yil 11-yanvar kuni AQShning [[Iroq]] boʻyicha yangi strategiyasini eʼlon qildi. Bush AQSh va butun dunyo xalqlariga murojaatida Iroq urushida baʼzi xatolarga yoʻl qoʻyilganini tan oldi va ''"Qayerda xatolik boʻlsa, mas’uliyat menda"'', aybini tan oldi. Bush qarshiliklarga qarshi kurasha olmayotgani va mazhablararo mojarolarning oldini ololmayotganiga sabab sifatida avvalroq qoʻshinlar soni kamligini koʻrsatdi. Bush tan olganidan keyin eʼlon qilgan yangi Iroq strategiyasining asosiy elementi — qoʻshinlarni koʻpaytirish edi. Ushbu strategiya doirasida Iroqqa yana 21 500 [[Amerikaliklar|amerikalik]] askarlar yuborilardi. Ulardan 17,5 ming nafari [[Bagʻdod|Bagʻdodga]], 4000 nafari esa [[Ahl as-Sunna val-Jamoa|sunniy]] qarshilik kuchlari tayanchi boʻlgan Al-Anbor viloyatiga joylashtirilardi. Bu qoʻshinlar Iroqda qancha vaqt qolishi nomaʼlum. Bayonotga koʻra, birinchi boʻlinmalar 15-yanvardan borishi kerak edi. AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasi milliy murosaga erishish uchun Iroq hukumatiga koʻproq bosim oʻtkazishni oʻz ichiga oldi. Sunniylarning siyosiy jarayondagi ishtirokini oshirish uchun imkon qadar tezroq hukumat saylovlarini oʻtkazish, neft qonunini qabul qilish va sobiq Baʼschilarni taqiqlovchi qonunni yumshatish soʻraldi.

Bush Iroq Bosh vaziri Nuri al-Malikiyni oʻz nutqida: ''"Agar Iroq hukumati vaʼdalarini bajarmasa, Amerika va Iroq xalqining qoʻllovidan mahrum boʻladi.'' ''Amerikaning Iroq oldida hech qanday majburiyati yoʻq",'' deb ogohlantirdi. Yangi strategiya doirasida Iroqqa 1,2 milliard dollarlik iqtisodiy yordam berilardi. Bush shuningdek, Iroq hukumati rivojlanish loyihalariga jami 10 milliard dollar ajratishga rozi boʻlganini eʼlon qildi. Bush yangi strategiyasini tushuntirar ekan, [[Suriya]] va [[Eron|Eronni]] ham qattiq aybladi. Eron Iroqdagi mazhablararo toʻqnashuvlarni avj oldirganini iddao qilgan Bush, Suriya ham chet el jangarilarining Iroqqa oʻtishiga ruxsat berganini maʼlum qildi. Bush, shuningdek, [[Saudiya Arabistoni]], [[Iordaniya]] va Fors koʻrfazining boshqa davlatlarini Iroq hukumatini qoʻllab-quvvatlashga chaqirdi va ''"Bizning muvaffaqiyatsizligimiz siz uchun ham tahdiddir"'' deb ogohlantirdi. Bush nutqida PKK muammosiga toʻxtalib, chegara muammolarini hal qilish uchun Turkiya va Iroq bilan hamkorlikda ish olib borajaklarini aytdi, ammo tafsilotlarni ochiqlamadi. Biroq, PKKga qarshi kurashning kuchayishi ham AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasining bir qismi ekanligi taʼkidlandi<ref>{{Veb manbasi|url=http://edition.cnn.com/2007/POLITICS/01/10/bush.transcript/index.html|sarlavha=CNN International- Bush: 'We need to change our strategy in Iraq'|kirish sanasi=11 Ocak 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070112101151/http://edition.cnn.com/2007/POLITICS/01/10/bush.transcript/index.html|arxivsana=12 Ocak 2007}}</ref>.

== Urush va atrof-muhit ==

* Birlashgan Millatlar Tashkilotining maʼlumotlariga koʻra, 'Havoning zaharlanishi, tuproqning zararlanishi, yer osti va yer usti suv resurslarining ifloslanishi, xavfli chiqindilar kabi ekologik muammolarning 34 foizi urushlar, yangi qurol tizimlarini ishlab chiqish va ularga sarflangan xarajatlar tufayli yuzaga keladi.
* Hozirda 2 kun ichida qurollanish uchun sarflangan mablagʻ 5 milliard AQSH dollaridan oshadi. Bu dunyo mamlakatlarida choʻllanishning oldini olish dasturiga 20 yilda sarflangan mablagʻga teng.

== Urushning atrof-muhitga taʼsiri ==

* [[Koʻrfaz urushi]] paytida Quvaytda yondirilgan neft quduqlari 600 million tonna neftni isrof qildi va havoda kuyikish, gazlar va xavfli kimyoviy moddalar qatlamini yaratdi.
* Tutun quyosh nurlarini toʻsib qoʻydi; mintaqa mamlakatlarida harorat 10 °C ga yaqin pasaydi.
* Neft tutunidagi <chem>co2</chem> mintaqa mamlakatlarida issiqxona effekti va kislotali yomgʻirni keltirib chiqardi.
* Bugungi kunda Bagʻdodda istiqomat qiluvchilarning koʻpchiligi Dajlaning ifloslangan suvlaridan ichishadi. kanalizatsiya chiqindilari, tozalash inshootlari vayron boʻlgani sababli ular nazoratsiz ravishda Dajlaga quyiladi.
* Dajla daryosiga oqayotgan kanalizatsiya chiqindilarida Amerika armiyasining chiqindilari ham bor. Bu chiqindilarga oʻta xavfli ogʻir metallar ham kiradi.
* Iroqlik mutaxassislarning qayd etishicha, Dajla suvlaridan ichimlik suvi sifatida foydalanilgan hududlarda asab tizimi kasalliklari, tugʻilish anomaliyalari va saraton kasalliklari koʻpaygan.

== Infratuzilmaga taʼsiri ==

* Koʻrfaz urushi paytida Iroqning barcha infratuzilmasi, xususan, ichimlik suvi tizimlari, kanalizatsiya inshootlari va toʻgʻonlar bombardimon qilindi.
* Koʻrfaz urushi paytida Bagʻdoddagi toza suv transporti kanallari 40 % dan ortigʻi vayron qilingan. Iroq urushida butun tizim yoʻq qilindi.
* Iroqning toza suv va kanalizatsiya tizimlarini qayta qurish uchun taxminan 11 milliard AQSh dollari talab qilinadi.

== Chilcot hisoboti ==
'''Chilcot hisoboti''' Iroq urushidan keyin tayyorlangan eng keng qamrovli hisobotdir. Yetti yil davomida tayyorlangan va 2,6 million soʻzdan iborat boʻlgan ushbu 12 jildlik hisobot 2016-yilning 6-iyulida nafaqadagi Komissiya rahbari Jon Chilkot tomonidan [[London|Londonda]] nashr etilgan. Komissiya rahbari Jon Chilkot [[Angliya|Buyuk Britaniya]] Bosh vaziri [[Tony Blair|Toni Bleyrga]] nisbatan ''"Harbiy harakat oxirgi variant emas edi"'' degan iborani ishlatib, [[Saddom Husayn|Saddam Husayn]] oʻsha paytda tahdid boʻlmaganini ochiq oydin aytgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Chilcot raporunda Blair'e sert eleştiriler|url=http://www.bbc.com/turkce/dunya/2016/07/160706_iraq_chilchot_rapor|nashriyot=[[BBC Türkçe]]|kirish sanasi=7 Temmuz 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160707152049/http://www.bbc.com/turkce/dunya/2016/07/160706_iraq_chilchot_rapor|arxivsana=7 Temmuz 2016}}</ref>.

== Filmlar ==

* The Tiger and the Snow (2005-yil)
* In the Valley of Elah (2007-yil)
* Grace Is Gone (2007-yil)
* The Hurt Locker (2008-yil)
* Body of Lies (2008-yil)
* [[Qashqirlar makoni: Iroq]] (2006-yil)

== Manbalar ==
{{Manbalar|2}}

== Adabiyotlar ==

* Spring 2007 Dissent, "Exporting Democracy: Lessons from Iraq, " a symposium featuring Paul Berman, Mitchell Cohen, Seyla Benhabib and others.
* Google Print*Masters of Chaos: The Secret History of the Special Forces by Linda Robinson
* Heavy Metal a Tank Company’s Battle to Baghdad by Captain Jason Conroy and Ron Martz
* Cobra II: The Inside Story of the Invasion and Occupation of Iraq by Michael R. Gordon and Bernard E. Trainor
* Iraq and the Evolution of American Strategy by Steven Metz. ISBN 978-1-59797-196-6
* The Iraq War by Williamson Murray and Robert H. Scales, Jr.
* The Iraq War by John Keegan
* Hans Köchler, The Iraq Crisis and the United Nations. Power Politics vs. the International Rule of Law. Studies in International Relations, XXVIII. Vienna: I.P.O., 2004, ISBN 978-3-900704-22-3, Google Print
* Bibliography: The Second U.S.-Iraq War (2003-) by Edwin Moise
* Williams, C (2011). "Learning to redress preemptive deceit: The „Iraq Dossier“. SAGE Open. 1 (3). doi:10.1177/2158244011427060. Based on analysis submitted to the Iraq Inquiry. See: Jones, Brian (2009) 'Dossier d

== Qoʻshimcha oʻqish uchun ==
{{refbegin|30em}}
* Allen, Mike and Juliet Eilperin. Monday, 26 August 2002. Page A01 ''[[The Washington Post]]'' ''[https://archive.today/20121209010404/http://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/A61040-2002Aug25?language=printer „Bush Aides Say Iraq War Needs No Hill Vote“]''. Retrieved 2008-05-21.
* CNN.com/Inside Politics (2002-10-11). [https://web.archive.org/web/20050803001148/http://archives.cnn.com/2002/ALLPOLITICS/10/11/iraq.us/ „Senate approves Iraq war resolution“]. Retrieved 6 June 2005.
* {{kitob manbasi|last=Donnelly|first=Thomas|title=Rebuilding America's Defenses: Strategy, Forces and Resources For a New Century.|url=http://newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf|location=Washington D.C.|publisher=[[Project for the New American Century]]|year=2000|oclc=223661155|access-date=29-oktabr 2011-yil|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070808162833/http://newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf|archive-date=8-avgust 2007-yil}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070808162833/http://newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf |date=2007-08-08 }}
* {{jurnal manbasi|last=McCain|first=John|url=http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Documents/2004/July%202004/0704mccain.pdf|title=Finishing the Job in Iraq|journal=Air Force Magazine|issue=July 2004|access-date=3-avgust 2009-yil|archive-url=https://web.archive.org/web/20110524162325/http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Documents/2004/July%202004/0704mccain.pdf|archive-date=24-may 2011-yil|url-status=live}}
* Office of U.S. Representative [[Ron Paul]] (2002). [https://web.archive.org/web/20110810234105/http://paul.house.gov/index.php?option=com_content&task=view&id=657&Itemid=28 „Paul Calls for Congressional Declaration of War with Iraq“]. Retrieved 6 June 2005.
* {{kitob manbasi|last=Reynolds|first=Nicholas E.|title=Basrah, Baghdad, and Beyond: U.S. Marine Corps in the Second Iraq War|date=1-may 2005-yil|publisher=[[United States Naval Institute|Naval Institute Press]]|isbn=978-1-59114-717-6|url=https://archive.org/details/basrahbaghdadbey00reyn}}
* {{kitob manbasi|last=Ricks|first=Thomas E.|author-link=Thomas E. Ricks (journalist)|title=Fiasco: The American Military Adventure in Iraq|year=2006|publisher=Penguin|isbn=978-1-59420-103-5|title-link=Fiasco (book)}}
* {{kitob manbasi|last=Woods|first=Kevin M|title=Iraqi Perspectives Project: A View of Operation Iraqi Freedom from Saddam's Senior Leadership|url=http://www.99tarbox.com/Media/ipp.pdf|year=2006|publisher=[[United States Joint Forces Command]], Joint Center for Operational Analysis|isbn=978-0-9762550-1-7|access-date=29-oktabr 2011-yil}}
* Wright, Steven. ''The United States and Persian Gulf Security: The Foundations of the War on Terror''. Ithaca Press: 2007. {{ISBN|978-0-86372-321-6}}.
* {{kitob manbasi|last=Zucchino|first=David|title=Thunder Run: The Armored Strike to Capture Baghdad|year=2004|publisher=Atlantic Monthly Press|location=New York|isbn=978-0-87113-911-5|url=https://archive.org/details/thunderrunarmore00zucc}}
* Stieb, Michael. 2021. ''[http://services.cambridge.org/us/academic/subjects/history/american-history-after-1945/regime-change-consensus-iraq-american-politics-1990-2003?format=HB&isbn=9781108838245 The Regime Change Consensus: Iraq in American Politics, 1990-2003]''. Cambridge University Press.
* [http://www.gsn-online.com/The-Gulf-in-2003-GSN-archive „The Gulf in 2003“] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131229235921/http://www.gsn-online.com/The-Gulf-in-2003-GSN-archive |date=2013-12-29 }} ''Gulf States Newsletter'', complete 2003 PDF archive
* ''[[The Three Trillion Dollar War]]'' by Nobel Prize laureate [[Joseph Stiglitz]] and Harvard professor [[Linda Bilmes]]
* ''Shadow Warriors'' by Kenneth R. Timmerman. Three Rivers Press. 2008. {{ISBN|978-0-307-35209-5|}} (Paperback edition)
* [[Lessons on Political Violence from America’s Post–9/11 Wars]] by Christoph Mikulaschek and Jacob Shapiro (2018). Journal of Conflict Resolution 62(1): p.&nbsp;174-202.
* Spring 2007 [[Dissent (American magazine)|''Dissent'']], "Exporting Democracy: Lessons from Iraq, " a symposium featuring [[Paul Berman]], Mitchell Cohen, [[Seyla Benhabib]] and others.
* [https://books.google.com/books?vid=ISBN3900704228&id=yITOy6Hua64C&printsec=frontcover Google Print]*''Masters of Chaos: The Secret History of the Special Forces'' by Linda Robinson
* ''[[Heavy Metal a Tank Company's Battle to Baghdad (book)|Heavy Metal a Tank Company’s Battle to Baghdad]]'' by Captain Jason Conroy and Ron Martz
* ''[[Cobra II|Cobra II : The Inside Story of the Invasion and Occupation of Iraq]]'' by [[Michael R. Gordon]] and [[Bernard E. Trainor]]
* ''Iraq and the Evolution of American Strategy'' by [[Steven Metz]]. {{ISBN|978-1-59797-196-6|}}
* ''The Iraq War'' by Williamson Murray and Robert H. Scales, Jr.
* ''The Iraq War'' by [[John Keegan]]
* [[Hans Köchler]], ''The Iraq Crisis and the United Nations. Power Politics vs. the International Rule of Law''. Studies in International Relations, XXVIII. Vienna: I.P.O., 2004, {{ISBN|978-3-900704-22-3|}}, [https://books.google.com/books?vid=ISBN3900704228&id=yITOy6Hua64C&printsec=frontcover Google Print]
* [http://www.clemson.edu/caah/history/FacultyPages/EdMoise/iraqbib.html#2war Bibliography: The Second U.S.-Iraq War (2003-)] by Edwin Moise
* {{jurnal manbasi|last1=Williams|first1=C|year=2011|title=Learning to redress preemptive deceit: The "Iraq Dossier|journal=SAGE Open|volume=1|issue=3|doi=10.1177/2158244011427060|doi-access=free}} Based on analysis submitted to the Iraq Inquiry. See: Jones, Brian (2009) 'Dossier demolished', ''Iraq Digest'' www.iraqinquirydigest.org/?p=5355
{{refend}}
[[Turkum:Iroq]]
[[Turkum:Urushlar]]
[[Turkum:AQSH]]
[[Turkum:Yaqin Sharq]]
[[Turkum:NATO]]